САР-МӨЧН, КӨГЛҖРҺН БОЛН ҮНГН

27-06-2024, 13:50 | Таңһчин зәңгс » Сурєуль-эрдм

Аң-адусна туск туульс әмтә-киитә юмсар дамҗулад күүнә му авъяс, дуту-дунд медүлнә, сән тоотинь магтна. Аңгуд күн кевтә күүнднә, нег-негндән сүв-селвг өгнә, ухан-санаһарн хувалцна. Шинҗәнд бәәх өөрд дунд аң-адусна туск туульс олн болн йир соньн болдмн. Тегәд бидн тана оньгт тод үзгәс буулһсн, теднә хадһлҗ үлдәсн амн-үгин зөөрлә тадниг таньлдулҗанавидн. «Сар-мөчн, көглҗрһн болн үнгн» гидг туулиг 1981 җилд Т. Уйуцевр бичүлҗ темдглҗ авсмн.

Нег уулын альм-земстә салад сар-мөчн көглҗрһн хойр ах-дү болад әмдрн сууҗ бәәҗ гинә. Сар-мөчн элдв-зүүлин земсиг олҗ идәд, түүнә үрнь хураҗ көглҗрһндән өгдг гинә. Көглҗрһнь моднас моднд нисәд, ямр һазр аль моднд сән амтта альм-земс бәәхлә сар-мөчнд үзүлҗ өгдг гинә.
Иигәд хоюрн тата сәәхн әмдрдҗ бәәсәр сар-мөчнд көглҗрһн келҗ гинә:
- Ода үвл болх цаг болла, альм-земс чигн баһдна. Чи баахн үлүкн (невчк икәр) альм-земс түүһәд, баһ-саһ мөңг-зоос кеҗ ав. Юм ховрдсн цагт хулдҗ авад идх угай? Би гем уга, би җивртә хама эс болв чигн гесн-гүзән теҗәҗ чаднав, – гив.
Сар-мөчн көглҗрһнә сән санаг зөвтә үзәд, үлүкн альм-земс цуглулад, тавн мөңгн-зоос олсн санҗ гинә. Үүндән байрлсн сар-мөчн тер тавн мөңгн-зоосан дүрсн һазрасн дәкәд-дәкәд һарһҗ ирәд, өдрин кедү тоолдг гинә. Нег өдр көглҗрһн:
— Ай, Сар-мөчн! Олсн зоосан үг-ду уга нууһад тәв! Дүрсн мөңг-зоосан дәкәд-дәкәд тоолад бәәҗ бәәтл чинь хар саната негнь үзхлә хулхалҗ авад йовна! Күцәх кергтә, – гиҗ келв. Көглҗрһнә келсниг зөв гиҗ бодсн (сансн) сар-мөчн кедү өдр дүрҗ тәвәд бәәсн болвчн басл санань амрх угаһар тоолдг дурнь күрәд бәәҗ гинә.
Нег өдр көглҗрһн холын ах-дүүдән йовсна хөөн, сар-мөчн:
– Ода нанд үг келәд бәәдг күмн уга болв. Нег һарһад хантлн тоолҗ авий, – гиһәд, мөңгән-зоосан һарһад тоолҗ бәәтл, халтр үнгн (арат) хаҗуднь ирәд, хәләҗ бәәһәд:
– Сар-мөчн ах-дү! Иим әрвн (дала) мөңг-зоосиг хамаһас олвта? Үүгәр ю кей гиҗ бодҗ (санҗ) бәәнәт? – гиһәд генткн сурв. Чочсн сар-мөчн генткн өсрн, модна салад һарч сууһад, би эврәннь күч-көлсәр олсн мөңгн-зоос! Кенчн нанд өгсн биш, идх альм-земс ховрдхла, оңдан юм хулдҗ иднәв, – гив. Үнгн кид-кид гитл, кедү-кедү хусрң инәһәд:
– Күч-көдлмшәр һарһад, олсн мөңгн-зоос чинь эн тавхн ю? Кервә чи мини үгд иткхлә, күч-көлсәр һарһх угаһар чини тер тавн мөңг-зоосиг би чамд тавн миңһн мөңг-зоос болһн тәрәд урһулҗ чаднав, – гив.
Сар-мөчн:
– Үнгн ах, үннәрий? – гиҗ сурв.
Үнгн:
– Үннәр, иткх уга болхла, намаг дахад йов, һолын көвәд бәәсн алтн уласна йоралд булад, маңһдуртнь ирәд үзхлә, тавхн мөңгн-зоос олснас күч-көлс уга зоос олнач, – гидг үгиг сар-мөчн соңсад байрлҗ:
– Җа! Тиигхлә, ах, та нанд тер уласиг үзүләд өгнү? – гив.
Үнгн «болна» гиҗ келәд, өмннь орад һув-һув гүүв. Сар-мөчн хөөнәснь (ардаснь) дахсар һолын көвәдк бөдүн өндр шар уласна дор ирхлә, уласни уңг эргәд сәәхн җөөлн торһн элс бәәв.
Сар-мөчн:
– Эн элсн деер юм яһҗ урһна? – гиҗ сурв. Үнгн элсн деер юм урһшго болхла, уласн яһад урһв. Түргн тавн мөңгән булад деернь ус авч ирҗ ке! – гив.
Тиигәд Сар-мөчн кедү бүт (сав) ус авч ирҗ кеснә хөөн үнгн:
– Җа! Маңһдур нарн һарсна дару ирҗ үз! Тер цагт чини тавн зоос тавн миңһн зоос болад, уласнас унҗад бәәх! – гив. Маңһдуртнь сар-мөчн ирәд хәләхлә уласнас унҗсн зоос чигн уга, уңгднь булсн мөңгн чигн уга бәәв.
Тиигәд сар-мөчн уласна уңгд ууляд сууҗ бәәтл көглҗрһн ах-дүнь нисч ирәд, учрнь сурснд үнгнд меклгдәд тавн мөңгн-зоосан алдсан келв.
Көглҗрһн:
– Зоос-мөңгән тоолсар зальх (мектә) үнгнд медгдвү? Чи зовур-зодур (түрү-зүдү) угаһар зоос олна гиҗ йовсар хоосн хоцрвч! Чи зовур-зодур уга җирһнәв, – гиҗ бодсн ки санан чини хорнь эн! Хоюрн йовий, халтр үнгтә дәкҗ хань (иньг) биткә бол! – гив.

Видео