Орн-нутгтан нер һарсн Хальмг һазрин дууч

19-09-2024, 11:32 | Таңһчин зәңгс » Сойл

А.Амр-Санана нертә Келн-улсин дегтрин саңд Хальмг улсин бичәч Бадмин Алексейин 100 җилин өөнд нерәдсн санлын керг-үүлдвр болв. Хальмг улсин урн үгин зокъялд зөвтә тәвцән орулсн бичәчин, олна үүлдәчин төрскн келндән йир хару бәәсн төрскнч седклтә сегәтин үүлдврин тускар болсн ик күүндврт бичәчнр, номтнр, багшнр, оютнр, сурһульчнр орлцв.

Төрскн һазрин күчн.

Бадмин Алексейин үүдәврмүдт җирһлин йовудт өөрнь йовсн әмтнә дүрмүд, төрскн һазртнь учрсн тоот орман олсинь эн харһлтд орлцсн улсин кесгнь темдглҗ келв. Бичәчин билгин тускар, үүдәвр болһнд төрскн һазрин тууҗ, өвкнрин цагас авн келгдҗ йовсн тууль-түүк орсинь, эгл улсин ухан-тоолвр орсинь зааҗ, хальмг урн үгин зокъялд Бадмин Алексейин орулсн ик тәвцинь темдглҗ, бичәч Григорий Кукарека тодрхаһар келв.
Улсин заң-авциг үзүлдг, үүлдврт урмд өгдг үүдәврмүдиг баһ наснас авн умшдгиг дасхлһна чинрин тускар, Бадмин Алексейин үүдәврмүд – хальмг улсин җирһлин тууҗ болҗах чинринь мартҗ болшгон тускар селәнә эдл-ахун министрин дарук Дорҗин Сергей бичәчин туск үгдән келв. Төрскн һазр - бичәчин билгин күчн болсинь эврәннь үгдән таңһчин суңһврин комиссин гешүн Намсинә Геннадий келсн үгдән онцднь темдглв. «Сурһуль сурх кергтә, ик керг күцәхдән белн болх кергтә», – гиҗ келдг бәәсинь эн тодлв.
Бичәчин төрскн Баһ Дөрвдә районас ирсн дегтрин саңгин көдләч Хөөчин Вера келсн үгмүд әмтнә чееҗд тодлгдад бәәв. Алексей Балдуевич өсч-боссн төрскн селәнд одхла, күүнә седкл оңдарсн болҗ, цугиг талдан хәләцәр үзсн болнач. Энд эгл улс дунд теднлә хамдан байр-зовлңган хувалцҗ өссн хотнд урн үгин билгтин күчнь мел эн һазрт бәәснь медгднә. Эн һазрин аһар киилҗ, эндрк булгудын усар ундан хәрүлҗ, хотнаннь улсин өдр-бүрин җирһлд орлцҗ йовсн төләдән Бадмин Алексей иим олн үүдәврмүд бичсн болҗана. Ода эн һазрин әмтн бахмҗ кеҗәх түүкләнд эднә болн цуг хальмг келн-әмтнә тууҗ орснь эндрк үйнрт үлгүр болҗана. Төрскн келнә билгнь ямаран өвәрц сәәхнинь медхин кергт «Ээҗ» гидг бичкн нег үүдәвринь умшад медҗ болхмн. Үүдәвр болһн улсин җирһлин тууҗ болҗана, гиҗ Вера Эренценовна үгән товчлв.

Үкр җилә Үкрч нертә көвүнә кишг.

Хальмгин һазр олн билгтнрин дүүҗң болснь цугтан меднә. Келнә билгтнр Хальмг радиод ирҗ бичгддг бәәснь, үүдәврмүдән бийснь умшҗ, радион көрңд үлдәснь ода маднд йоста зөөр болҗана. Энүнә тускар Хальмг радион седкүлч Манҗин Савр келхләрн, Бадмин Алексей радиод ирҗ, үүдәврмүдиннь тускар, дегтрт орсн дүрмүдин тускар келдг бәәсинь тодлв. Иим нег соньн йовдлын тускар тодлад, яһад Алексей гидг нер зүүснәннь тускар бичәч келҗ өгсинь Савр цуглрсн улст келҗ өгв. Цергә сурһулин хөөн Сталинградын харслһна дәәлдәнд курсантнр ирсн бәәҗ. Ирсн шин дәәчнр дәәлдәнд орад, өрүн босхла, 27 күүнәс хойр күн әмд үлдсн болҗ һарв. Тиигәд баһ настаһасн дәәнд орсн бичәчин тодлврар эдниг толһалҗ Королев гидг офицер йовсн бәәҗ. Сталинградт тер күүнә һурвн үрнәс нег көвүнь әмд үлдҗ. Терүгән командир бийләһән авч ирәд, цергч Бадмаевд даалһҗ. Мини көвүн Алексей чини өөр, чини һардврт болн хәләврт дәәлдҗ йовтха гиҗ келҗ. Харслтын дәәлдән олн өдр болсн, немшнрин дәврлт-аврлт уга бәәсинь ода цугтан меднә. Тиим нег дәәлдәнд командирин көвүн Алексей әмнәсн хаһцҗ. Эцкнь дәәч үүртән көвүнәннь нер өгәд, цергчин дегтрт сольвр орулад, Бадмаев Алексей Балдуевич гиҗ бичүлҗ. Тиигәд үкр җилд һарсн Үкрч нертә көвүн Алексей гидг орс нер дәәнә җилмүдт авч, төрскн урн үгин зокъялмударн орн-нутгтан туурсмн.
Хальмг телеүзлин архивд хадһлгдсн соңсхврт Бадмин Алексей бичкндк цаган тодлҗ, дөрвдгч класс төгсәтлән төрскн келәрн сурч йовсан, экиннь килмҗиг мартсн уга. Тавдгч класст орхларн орс кел меддго бәәсән, базрт ирәд үс авхар, яһҗ келхән медлго зовсмн. Хальмг келнд «үсн» болн «усн» гисн үгмүд зуг нег үзгәрн йилһрнә. Орс келнд бас тиим болх гиҗ санад, усн «вода» гидгнь меддг Үкрч үсиг үзүләд «ода-ода» гиһәд келсинь, хулдҗасн эмгн медәд, эн «молоко» гиҗ келсмн. Тиигәд түрүн дассн орс үгнь «молоко» бәәсмн.
Сүрһулян сәәнәр сурдг көвүн «Артекд» одад, түрүн хальмг көвүдлә пионерск тер лагерьт амрсн болдг. Үзсн, соңссн тоотан тодлад йовдг, олмһа келтә көвүн сән шинҗләч бәәснь, уханднь кесг тоот тодлгдснь энүнә үүдәврмүдәс медҗ болхмн.

Олнла нег зергләнд

Хальмг урн үгин зокъялын ууһн бичәч, улсин җирһлин тууҗч, төрскн һазрин дууч, олмһа келтә үүдәһәч болн нань чигн тиим кецү товчта үгмүдәр бичәчин үүлдвриг темдглҗ, келсн тоотан үлгүрәр бәрмт кеҗ Хальмг ик сурһулин багш, профессор Дәкин Раиса үг келв.
Умшачнрас нань урн үгиг шинҗләчнр Бадмин Алексейин үүдәврмүдин тускар бичхдән дурта бәәснь темдгтә. Бадмин Андрей, Җамбина Раиса, Ханина Римма, Григорий Кукарека болн нань чигн номтнр, бичәчнр, шалһачнр Бадмин Алексейин үүдәврмүдин тускар бичсинь номт тодлв. Хальмг ик сурһулин дорд үзгин номин шинҗллтин әңгд сурчах оютнр Бадмин Алексейин үүдәврмүдәр шинҗллтин көдлмш, магистерск диссертац җил болһн бичдгиг Раиса Батнасуновна зааҗ келв. Баһчудла харһҗ күүндхдән бичәч дурта бәәсинь тодлад, хальмг келәр болсн марһана дииләчнрт нерәдсн дипломст Бадмин Алексей һаран тәвҗәсн зургиг Дәкин Раиса цугрсн улст үзүлв.
Нертә бичәч «Шинрлт» гидг бичәчнрин Ниицә толһалҗ йовсинь, Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә үүлдврт Алексей Балдуевич шунҗ орлцҗ йовсинь тодлулҗ келәд, хальмг түүкләг орн-нутгин кемҗәнд һарһҗ нерән туурулсинь бичәч Бадака Татьяна ачинь зааҗ келв.
Бадмин Алексейин үүдәврмүд дунд сурһульд хальмг келнә болн утх-зокъялын кичәлмүдт яһҗ дасгдҗахин тускар Элстин техническ лицейин хальмг келнә багш Валета Эльза цәәлһҗ келв. Хальмг Таңһчин ачта артист Довдуна Нарн дуулсн «На безымянной высоте» гидг дун мана һазрин зөргтә баатр Сталинградск дәәлдәнд, Миус һол деер болсн күчтә бәәр бәрлдәнд болн нань чигн дәәлдәнд орлцҗ, төрскән харссинь тодлулв. Дәәнд зөргтә кевәр дәәлдсн, Широклагин зовлңгиг, Сиврин туувриг олн-әмтнләрн давҗ һарсн Бадмин Алексей даңгин әмтн дунд йовдмн, баһчудла харһхдан дурта бәәсмн. Билгтә бичәчин дурта «Деләш» дууг «Зултрһн» ансамблин дуучнр дуулв. Таңһчин ачта эмч, олна үүлдәч Любовь Тарновкина «О, хәәрхн» гидг шүлгиг умшв. Бадмин Серәтрин шүлг Эцк теңгрин болн эк һазрин заясн билгиг төрскн әмтндән белглсн Бадмин Алексейин санлыг тодлулсн йөрәл болҗ соңсгдв.
Бадмин Алексейин көвүн Владимир Алексеевич цуглрсн улст ханлтан медүләд, эцкнь олна үүлдврт шунҗ орлцҗ йовсинь тодлв. Көдлмшин кергәр Москвад дару-дарунь одад, тенд олн-әмтнлә харһад, таңһчиннь тускар килмҗ һарһҗ йовсинь зааҗ келв. Тиим нег йовлһндан Алексей Балдуевич Новосибирск партин обкомин негдгч сегләтрлә таньлдв, тернь ямаран келн күн болҗахарнь соньмсхла, би – хальмгв, гиҗ келҗ. Тиигхләнь тернь Городовиковин әмтн болҗанат гиһәд, Новосибирскд хальмг баахн залу турбогенераторн ик заводт һардачин дарук болҗ көдлҗәхин тускар келв. Бичәч гертән ирәд, хойр сар болсн цагла, Алексей Балдуевичиг Городовиков дуудулв. Новосибирскин һардачла яһҗ таньлдсна тускар Басан Бадьминович соньмсад, тенд тиим ухата, медрлтә хальмг залу көдлҗәхин тускар бичәч келҗ өгв. Городовиков терүгинь ухандан темдглҗ авад, таңһчур тер хальмг залуг дуудҗ авад, Министрмүдин хүүвд көдлмшт орулсн болдг. Тиигәд медрлтә болн билгтә улсиг төрскн һазрурн хураҗ авдг сән заңта бәәсинь көвүнь темдглв.
Бичәчин өөнд нерәдсн эн харһлтд бичәчин күүкнь, көвүн бернь, ач күүкнь болн нань чигн элгн-саднь орлцв. Таңһчин нериг билг-эрдмәрн болн үүлдврәрн неринь өргҗ дуудулад, орн-нутгин кемҗәнд өргсн билгтә үрнә нериг сергәҗ, өөнинь темдгллһн ончта керг болҗана.

ХӨӨЧИН Галина

Видео