Ýí šèë ìàíà òàœº÷ Õàëüìãèí óëñèí ø¢ëã÷, Ñîöèàëèñòè÷åñê Ê¢÷-ê´ëñí³ Ãåðîé, Ãîñóäàðñòâåíí ì´ð³í ëàóðåàò Ê´ãëòèí Äàâàí 95 šèëèí ´´í òåìäãëš³í³. Îäàõí Ýëñòä "Êàëìûêèÿ" ÐÈÀ-ä áîëñí áðèôèíãèí éîâóäò òàœº÷èí ñîéëûí áîëí òóðèçìèí ìèíèñòðèí äàðóê, "Øèíðëò" ãèäã ÐÊ-í áè÷³÷íðèí Íèèö³í³ àõëà÷ Íèêîëàé Ñàíäæèåâ ø¢ëã÷èí îí÷òà ´´íä íåð³äãäš³õ êåðã-¢¢ëäâðì¢äèí òóñêàð æóðíàëèñòíðò êåëš ´ãâ.

1720 šèëèí ìàðò ñàðèí 10-ä ϸòð I ãîñóäàðñòâåíí àêò ºàðºñíàñ àâí ²ð³ñ³ä àðõèâñ á¢ðä³ëºí ýêëñìí. Õàëüìã êåëí-óëñèí àðõèâèí òóóš áîëõëà, 1921 šèëä Õàëüìã îáëàñòèí ñóðºóëü-ýðäìèí ³œãèí çàêâðàð ¢¢ä³ãäñí àðõèâí-ìóçåéí ñåêöèí ¢¢ëäâð³ñ ýêëö³í àâëà. ²³äðõí³ óíèâåðñèòåòä ýòíîãðàôèí, àðõåîëîãèí, ôîëüêëîðèí, êåëí³ áîëí íàíü ÷èãí ò´ðì¢äò ºîë îíüãàí ´ã÷ éîâñí Í. Ïàëüìîâ òåð ñåêöèã ºàðäñìí.

À.Àìóð-Ñàíàíà íåðò³ Êåëí-óëñèí áèáëèîòåêò Ê´ãëòèí Äàâàí 95 šèëèí ´´íä íåð³äš îëí êåðã-¢¢ëäâð ê¢ö³ãäš³í³. Íàðòà äåëê³ä Õàëüìãèí íåðèã òóóðóëñí ø¢ëã÷èí ´´íä íåð³ä³ä, áèáëèîòåê ²ð³ñ³í öóã áèáëèîòåêñèã îðëöóëñí èê ìàðºà çàðëñíü òåìäãò³. Áèáëèîòåêèí àáîíåíòèí ³œãèí ê´äë³÷íð Ãàëèíà Ñàðìàøåâà áîëí Ãàëèíà Ýëüáèêîâà ìóëüòèìåäèéí ¢¢ä³âð áåëäâ. Ýí ñîíüí áîëí èê ÷èíðò³ ºàðöèí ëèòåðàòóðí ñåëâã÷íü áîëš Õàëüìã áè÷³÷íðèí Íèèö³í³ àõëà÷ Ýëüäø³ Ýðäíü îðëöš, èê ê´äëìø êåâ.

Õîë 1917-÷ šèëèí íîÿáðü ñàðèí 15-ä ²³äðõíä "¥´ðäèí 糜ã" ãèäã ãàçåòèí ò¢ð¢í òîéã áàðàñ ºàðñí áîëäã. Äèãò³ çóí øàõó šèë áîëàä ìèíü ýí áàëºñíä "Õàëüìã ¢íí³" 100 šèëèí ´´í óãòš, áàéðèí ò¢ð¢í êåðã-¢¢ëäâð äàâóëãäñíü áàñë ñ³í éîðòà éîâäë ãèš ¢íëõ êåðãò³. Ìàðò ñàðèí 4-ä ³³äðõí³ õàëüìãóä Öàºàí Ñàðèí áàéðèã ´ðã³ð òåìäãëñíë³ çåðãëš ýíä ìàíà ãàçåòèí ¥äð áàñ ´ðãìšò³ êåâ³ð á¢ðä³ãäâ.

Îäàõí òàœº÷èí Í.Í.Ïàëüìîâèí íåðò³ Êåëí-óëñèí ìóçåéä õàëüìã óëñèí òóóšä íåðíü òóóðñí Àþêà õàí ò´ðñí³ 375 šèëèí ´´íä íåð³äãäñí “ò´ãðã øèð³í” ñ¢¢ð áîëâ. Ñ¢¢ðò ÐÀÍ-à Õàëüìã íîìèí öóòõëœãèí áîëí Á.Á.Ãîðîäîâèêîâèí íåðò³ Õàëüìã ãîñóäàðñòâåíí óíèâåðñèòåòèí í¢¢ðëã÷ íîìòíð, ìóçåéèí íîìèí ê´äë³÷íð, òóóšèí íîì äàñšàõ îþòíð îðëöâ. Ýäí ñ¢ë šèëì¢äèí ýðãöä Àþêà õààíà òóñêàð êåñí íîìèí øèíšëëòèí ê´äëìøèí àøàð áåëäñí èëäêë ñ¢¢ðò îðëöà÷íðèí îíüãò òóñõàâ. Ìóçåéèí ê´äë³÷í𠺳³õ¢ëä ò³âãäñí ýêñïîçèöä "Àþêà õàí: ê¢í áîëí ïîëèòèê" ãèäã ò´ð ÿºš ¢ç¢ëãäš³õèí òóñêàð êåëš ´ãâ.

Îäàõí Ýëñòä "Áóðõí Áàãøèí Àëòí ñ¢ì" ãèäã Öóòõëœ õóðëä Õàëüìãèí øàší ëàì, ²ð³ñ³ä, Ìëä, ÑÍÃ-í îðí-íóòãóäò Áîãä ãåã³í Äàëà ëàìèí ê¢íäò³ ýë÷ Òýëî Òóëêó ðèíïî÷å òàœº÷èí æóðíàëèñòíðë³ õàðºàä ꢢíäâ. Øàší ëàì ò¢ð¢ë³ä õàëüìã óëñèã Öàºàí Ñàðèí áàéðëà ³ð¢í ñåäêë³ñí é´ð³º³ä, õ´â-êèøã äóðäâ.

Ìàðò ñàðèí íåã øèíä Ýëñòä áîëñí òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëä "Åäèíàÿ Ðîññèÿ" ïàðòèí ôðàêöèí ñ¢¢ðò ²ð³ñ³í Îðí-íóòãèí Õ¢¢âèí äåïóòàò Ìàðèíà Ìóêàáåíîâà îðëöâ. Òåð¢íä ïàðëàìåíòèí äàðàíè ñåññüò õ³ë³ãäõ êåñã ò´ð³ð òîäðõà ꢢíäâð áîëâ. Àðºëà÷íðèí ¢¢ëäâðèã ä´œíëºí³ òóñò òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâ ê¢ö³š³õ ¢¢ëäâðèí òîñõëòàí ýêëõ ç´â àâõèí ò´ë³ îäà 72 ´äð êåðãëãäõèí òóñêàð ñ¢¢ðò îðëöñí ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ Èãîðü Çîòîâ êåëâ. Îäà àðºëà÷íð îëí ç¢ñí ò´ð³ð ýâð³ííü ýð뺳í Èíòåðíåò³ð ÷èãí ´ã÷ ÷àäšàíà.

Ñèâðèí õ´´í òàœº÷äàí èð³ä, àõ ñóðºóëü ñóðàä, ñîéëàí áîñõš àâëºíä îðëöñí áàº÷óäûí íåãíü áèëãò³ äóó÷ Àíàòîëèé Öåáåêîâ á³³ñìí. Äóóíà ýðäì³ðí íåð ºàðñí, òàœº÷äàí îëàð äóóëëºíà ýðäìèã äåëãð¢ëš, áèëãò³ äóó÷íðèã õàìöóëš, îëí ºàçðò ´´ä³í ýðäì³ðí íåð ºàðñí êîëëåêòèâ á¢ðä³ñí ê¢í, ÷àäìã ºàðäà÷ áîëí óõàòà áèëãò ñ³³º³í õ³³ñí öàãàñ àâí ºóðâí šèë áîëâ. Õàëüìãèí ñîéëûí äåëãðëòä èê ò³âö³í îðóëñí ¢¢ëä³÷èí á³³äë-šèðºëèí áîëí ¢¢ëäâðèí òóñê äåãòð áàðàñ ºàðâ. "Àíàòîëèé Öåáåêîâ. Äóøè áîæåñòâåííûé ïîðûâ" ãèš íåð³äãäí³.

Ýí ´äðì¢äò íåã-íåãíë³ðí õàðºñí õàëüìãóä: "¡âë³ñ ìåíä ºàðâò?!"- ãèš ìåíäëõë³, "ªàðâ, ºàðâ",- ãèñí õ³ð¢ ´ã³ä ³ìòí öàºàëšàõèã ¢çš áîëõìí. Áàðóí ºàðèííü õàíöàí áóó뺚, òàâí õóðºàðí õàíöíàííü çàõ á³ð³ä öàºàëšàõ ꢢíë³ðí õàíöàí õàðºóëš, íåã íåãí³ííü óëàí ÷èð³ õ³ë³š: "¡âë³ñ ´ðê-á¢ë³ðí, ìàë-àºðóñòàºàí ãåì-øàëòã, ò¢ð¢-ç¢ä¢ óãàºàð ºàðâò?"- ãèš öàºàëäã àâúÿñèã èê-áຠóãà ìåäí³.

Îäàõí ìàíà òàœº÷èí øêîëìóäàð ò´ðñêí êåëíä íåð³äãäñí àðâí õîíã äàâóëãäëà. À÷ èêò³ Ñ. Ðàäîíåæñêèéèí íåðò³ îðñ êåëí-óëñèí ãèìíàçüä ýí ò´ð³ð ñîíüí ¢¢ëäâð áàñ ê¢ö³ãäš³í³. Ò´ðñêí êåëí ãèñí þìá? Ò´ðñêí êåëí ãèñíü - ìàíà ´ðãí òåã, öåöã³ðñí öåöã¢ä, èäøëš éîâõ ä´ðâí ç¢ñí ìàë, øàðëšíà ¢íð, áàéí ñîéë, ñåðãìšò³ äóä, ñîíüí òóóš. "Ýýšèí êåëí ãèñí - ýœêð ýêèí äóí, ò´ðñí ºàçðèí ¢íð, ºóëìòûí çàëü. Ýýšèí êåë³ðí óõàëàä, áàéð-áàõìšàðí õóâàëöàä, ´-ºóíäëàí ìåä¢ë³ä éîâíàâèäí. Ò´ðñêí êåëí - êåëí-óëñèí àëòí ç´´ð. Àëòí ç´´ð³í õàäºëš, ýœêðëš, ¢é³ñ ¢é ê¢ðòë ìåä¢ëš äàñõõèí êåðãò ìàíà ãèìíàçüä ñóðºóëèí šèëèí ýêëö³ð õîéð êëóá ñåêãäâ.