Улсин фольклорн-этнографическ «Эрдм» ансамблиг ода кен эс медні. Цагтан терўг Роза Чубарова єардљ йовсмн. Билгті дууч болн імтиг хамцулљ чаддг эрдмті эн кўўкд кўн сойлын халхар деед сурєуль тґгсісмн. Улсин билг-эрдм делгрўллєні тањєчин герт кґдлід, заяни зањгднь біісн билг-эрдмін эн улм янзлулсмн. Олн љилин туршарт Роза Кюкеевна сойлын халхд кґдлљ йовла. Олн соньн керг-ўўлдврин эклц татљ, тањєчин билгтнрин тускар талдан єазрт імтн медтхі гиєід эн зўткід йовдг билі.

Øèí šèëèí ´ìí ´ðãíä Öåëèíí ðàéîíà Àðøàí Áóëã ñåë³íä ýí ºàçðà à÷òà ê¢í, Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³í³ âåòåðàí Á¢¢ð÷èí Ï´ëš³í ñàíëä íåð³äãäñí "Æèòü òàê, ÷òîáû è ïîñëå ñìåðòè íå óìèðàòü" ãèäã àñõí áîëâ. Òåð¢ã Àðøàí Áóëãèí ñîéëûí Ãåðèí áîëí á³³ðí øêîëûí ê´äë³÷íð á¢ð䳚 äàâóëâ. ªóíäë ò´ðõä, ýâð³ííü 90 šèëèí ´´íä³í ìåä³ò ê¢ðñí óãà. 2012 šèëä ýí 89-³í ñ³³º³í õ³³â.

Ìàíà óëàí çàëàòà õàëüìãóä - áèëãò³ óëñ. Êåç³í³ ýäí ñóðºóëü óãà áîëâ÷í äàëà þì ìåääã á³³ñìí. Êåñãíü õàëüìã óëñèí áààòðëüã äóóëâð ÷ååš³ð òîäëš àâäã áèë³. Òåäí³ íåãíü - šàœºð÷ Ëèšèí Ò´´ëò. Ýí 1906 šèëèí äåêàáðü ñàðèí 22-ò Åíîòàåâê (²³äðõí³ îáëàñòü) ñåë³íä óãàòÿ ´ðê-á¢ëä ò´ðñìí. Áè÷êíä³í ´í÷ð³ä ¢ëäñí ê´â¢í áàéíä çàðãäàä, ìàëûíü õ³ð¢ëäã á³³š. Òèèãõä³í šàœºð÷ Áàäìèí Îêíëà òàíüëäàä, òåð¢í³ äóóëñí "Šàœºðèí" á´ëã¢ä òîäëš àâñìí. 12 íàñòàäàí ýí õàëüìã áààòðëüã äóóëâð ñ³³í³ð ìåääã³ðí îí÷ðñìí.
Ëèšèí Ò´´ëò ¡ñòèí ðàéîíà Ýðäíèõí (óðäíü Áóðš) ñåë³íä îëí šèëèí òóðøàðò ´ðê-á¢ë³ðí á³³ë³. 1933 šèëä Õàëüìã Áàçðò á¢ðä³ãäñí šàœºð÷íðèí ìàðºàíä ò¢ð¢í áîëš îðëöëà. ijê³ä õ´´ííü 1940 šèëä ÁຠÖîîõðà óëóñèí ýë÷ áîëš "Šàœºðèí" 500 šèëèí ´´íä íåð³äãäñí Îëèìïèàäò îðëöñí áèë³. Òåíä Ëèšèí Ò´´ëò ºóðâäã÷ îðì ýçëë³. Ýí Ýýë³í Îâëàí àâöàð "Šàœºð" äóóëäã á³³ñìí. Ðåïåðòóàðûíü ìåäš äóóëš éîâñìí. Òåäíèã íåð ºàðñí íîìò, ìë êåë øèíšë³÷ Âëàäèñëàâ Êîòâè÷ áè÷š àâëà.
Ýí áèëãò³ ê¢í 1957 šèë³ñ àâí òàœº÷ä, ðàéîíä áîëäã êåëìð÷íðèí ìàðºàñò îðëöš éîâëà. Ëèšèí Ò´´ëò Ýðäíèõí ñåë³í³ êëóáä á¢ðä³ãääã îëí ç¢ñí áàéðò îðëöàä, "Šàœºðèí" á´ëã¢ä óìøäã áèë³. Øêîëä ñóð÷àõäàí áèäí áèëãòèã îíüãàí ´ã÷ ñîœñäã áèë³âèäí. Ëèšèí Ò´´ëò îëí äóíä ê¢íäò³ ê¢í áèë³. ij³í³ öàãò ç´ðìã³ð ä³³ëäë³, Ñòàëèíãðàäñê á³ðëä³íä îðëöëà.
Ýðäíèõí ñåë³íä šàœºð÷ Ëèšèí Ò´´ëòèí áóìá áîñõãäëà, íåã óóëüíöä ýí à÷òà ê¢¢í³ íåðí 碢ëºãäë³. Ñåë³í³ äóíäûí øêîëûí ñóðºóëü÷íð šàœºð÷èí áóìáèã ³ð¢í³ð õàäºëš õ³ë³í³. Øêîëä áèëãòä íåð³äš, îëí ç¢ñí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä á¢ðä³ãäí³. Íèäí Ýðäíèõíä šàœºð÷ Ëèšèí Ò´´ëòèí 110 šèëèí ´´íèíü ´ðã³ð òåìäãëë³. Òåð¢íä á³³ðí óëñ, šàœºð÷èí ´´ðõí ýëãí-ñàäíü áîëí äàëà ãèè÷íð îðëöëà.

Ìàíà ãàçåòèí ðåäàêö óìøà÷íðëàºàí áàò çàëºëäà á³ðš ¢¢ëäí³. "Õàëüìã ¢íí³" áè÷ã¢äèí ³œãä îëí šèëä³í ê´äëñí Âàëåíòèíà Èâàíîâà ýí òóñò ñ³í 碢ö¢ë³÷ áèë³. Óóºí æóðíàëèñòíðèí êåëñ³ð, äàëäã÷-éèðäã÷ šèëì¢äò òàœº÷èí óëñ ãàçåòèí ðåäàêöä äàðó-äàðóíü áè÷ã¢ä áè÷äã á³³ñìí. Ýí ò´ð³ð øèøëœ ³œã ¢¢ëääã áèë³. Èê ãèäã øêàôò óìøà÷íðèí òî-äèãò³ êàðòîòåêì¢ä ³ð¢í³ð õàäºëãääã á³³ñìí. Áàëºñäûí, ñåë³äèí íåð³äëºí, áè÷ã áè÷ñí óëñèí íåð-óñíü, òåäí³ ¢¢ä³âðì¢äíü, ñòàòüÿñíü òîîä àâãääã áèë³. Øòàòí áèø 糜ã÷íðèí ãåðèí õàéãóä, òåäí³ ýðäì ÷èãí áàñ áè÷äìí. Âàëåíòèíà Ìàíäæèåâíà öóã ýí êåðã¢äèã òîõíÿòàºàð ê¢ö³äã áèë³.

Áåëëà Áåìáååâíà Ìàíäæèêîâà ²ð³ñ³í íîìèí àêàäåìèí ãóìàíèòàðí íîì øèíšëëºí³ Õàëüìã èíñòèòóòä (îäà ÐÀÍ-à Õàëüìãèí íîìèí öóòõëœ) 30 ºàð šèëä³í ê´äëë³. ªóíäë ò´ðõä, íîìò êåñã šèë õîîðàí ñ³³º³í õ³³ë³. Ýí šèë ôèëîëîã íîìèí êàíäèäàò 75 íàñàí 碢õ áèë³. ªàðñí ´äðë³íü ýí¢íë³ õàìäàí ê´äëš éîâñí óëñ áèëãò³ íîìòûã á¢ë³í³ð òîäëàä, ñàíëûíü òåâ÷â.

ij³í³ šèëì¢äò Õóëõò áîëí ßøêóëü ñåë³äèí ýðãíä ê¢÷ð-ê¢íä ä³³ëä³í áîëñìí. Èþíü ñàðèí 22-ò, ä³í ýêëñí ñàíëûí áîëí ºàøóäëºíà ´äðë³ Õóëõò áîëí Óòòà ñåë³äèí õîîðíä áîëä ñóìèí ä¢ðò³ áóìá ñåêãäë³. Òåð¢í³ òóñêàð ìàíà ãàçåò áè÷ë³. Õàëüìã Òàœº÷èí õ³³âðèí îòðÿä Èãîðü Êðàâöîâèí ºàðäâðò Óëàí ²³ðìèí êåñã çóí ä³³÷íðèí öîãöèíü îëš îðøàâ, 糜ã-ç³ óãàºàð ãååäðñí, ³ìí³ñí õàºöñí çóóºàä óëñèí íåð-óñèíü èëäêš ì´œêð¢ëâ. Õóëõòûí ýðãíä ³ìí³ñí õàºöñí 77 ä³³÷èí íåð-óñí òåð áîëä ñóìèí áóìáä ì´œêð¢ëãäñí á³³í³.

Äàëí çóðºàí šèë õîîðàí 1941 šèëèí èþíèí 22-ò ä³í ýêëñìí. Òåð ä³³íä 27 ñàé ê¢í ³ìí³ñí õàºöñìí, чèëøãî çîâëœ, ò¢ð¢-ç¢ä¢ ´ðê-á¢ë áîëºíä àâ÷ èðñìí. Àðâàä ì蜺í áຠ䢢âð íàñòà õàëüìã ê´â¢ä, çàëóñ ôðîíòä îäñìí, òåíä çàëó - ç´ðãò³º³ð íåìø ôàøèñòíðë³ íîîëäšàñìí.

Èþíü ñàðèí 22-ò ´ð¢º³ð Ýëñòä ³ìí³ñí õàºöñí áààòðìóäûí Ìåìîðèàëûí ´´ð áîëñí ìèòèíãä îëí ³ìòí öóãëðâ. 76 šèë õîîðàí ýí ºàøóòà ´äð ôàøèñòñê Ãåðìàíü ´ðø³œã¢ óãà ä³ ýêëñìí. Ýí ñàíëûí êåðã-¢¢ëäâð á¢ð䳺³÷íð ìèòèíãèí ýêëö³ð Ò´ðñêí³ òóóšèã ñåð㳺³ä, 1941 šèëä Þ.Ëåâèòàí ä³í ýêëñí³ òóñêàð îëí ³ìòíä 糜ãëñèã öóãòàäíü ñîœñõâ. "Áèäí ýðêš³í óãà ôàøèñòíðèã ꢢ÷³ä, Äèèëâð á³ðõâèäí!" - ãèñí îìãòà ¢ãì¢ä³ð ýí 糜ãëëºí ò´ãñ³ãäñìí. Õàìãèí áàéðòàíü ýíòí ¢íí áîëâ. Õàëüìã Òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ ìèòèíãä ò¢ð¢í ¢ã êåëâ.

Ìàé ñàðèí ñ¢ë ´äð À.Àìð-Ñàíàíà íåðò³ Êåëí-óëñèí áèáëèîòåêä îëí óëñ öóãëðš èðâ. Òåäí³ èê çóíü áàº÷óä á³³ñíü èê áàéðòà éîâäë áîëâ. Þœãàä ãèõë³, ýí ´äð ºó÷í šèë õîîðàí Áîâà Öåäåíîâ Ýëñò áàëºñíä ò´ðñìí. Áèëãò³ ê´â¢í, èòêëò³ ¢ð, ýê-ýöê³í, àõ ¢éèí óëñèã ê¢íäëäã, áè÷êä¢äèã áîëí ꢢêä óëñèã õàðñäã, ´´ðê óëñòàí ä´œ áîëõàð ç¢òêäã ¢ðí Àëåêñàíäð Öåäåíîâèí á¢ëä ò´ðñí áèë³. Áààòðìóä ìàäí äóíä á³³õèí òóñê äóí á³³í³.

Öóã ìàíà îðí-íóòãèí, òåð ìåò òàœº÷èí ³ìòí Äèèëâðèí ¥äðèã ´ðãìšò³º³ð òåìäãëâ. Ìèíè íàºö ààâ Òîñòà Ãîðÿåâè÷ Ìàíäæèåâ áàñ Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä îðëöñí áèë³. Íàºö ààâì 1897 šèëä Õàëüìã ÀÑÑÐ-èí Óëàí-Õîëüñê ðàéîíà Êåëüêà ñåë³íä ò´ðñí áîëäã. Äååð³í õîéð ýã÷ò³ áîëí àõòà á³³ñìí. Ò´ðñêí ñåë³íä³í ´ñ³ä-áîñàä, çàºñ÷àð
ê´äëš éîâëà. ij³í³ ´ìí ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëºš, ä´ðâí ¢ðò³ áîëâ.