Ірісін Єол Бичгт орулгдљах чиклврмўд дунд сін дурар ўўлддг улсин, коммерческ биш организацсин ўўлдвриг ґґдінір ўнлљ, тедні керг-ўўлдврмўдиг дґњнљ шањєас дем кўргх кергті гисн седвір орулгдсн бііні. Сўл цагт мана орн-нутгт волонтермудын то ґсід йовна. Нег ўлў COVID-19 гем тўгід нірн біідл тогтсн цагт иим седвірті улс єанцарн біідг медітнрин, љирєлин кўнд таалд туссн улст тўрўн нґкднр болљ дґњ-тусан кўргснь эдні ўўлдвр эркн чинрті болљахиг ил медўлв.

Ірісін Єол Бичгт орулгдљах чиклврмўд дунд эрўл-менд харлєна чинр ґґдлўллєні, кўн болєнд медицинск туслмљ кўрглєні таал тогталєна тґрмўд онц орман эзлљіні. Балєснд эс гиљ селін єазрт біідг болв чигн йилєл угаєар кўн болєн эрўл-мендін батрулљ, сін эмнлє авх зґвті болљана. Харм тґрхд, хол селідт біідг улс цаглань эмчд бийін ўзўлдг, талдан єазр одлго гертін эмнлє авдг арє уга болна, тегід эн тґр эркн чинрті.

Љилд хойр дікљ барт бичгдлєні дааврта кем болна. Мана ґрк-бўл олн љилдін «Хальмг ўнн» газетин итклті умшачнр болљ, тойг болєниг кўліљ тўрўн халхаснь сўл халх кўртл цугинь оньган ґгч умшна. Би болхла бичкнісн авн эњкр газетін умшљ йовнав. Бидн Яшкулин района Єашун селіні Хоєн гидг бичкн фермд біідг билівидн. Тегід эцкм кґдлмшісн ирід, сууєад амрхларн нанар газет умшулдг билі. Ґсід-босад, деед сурєульд багшин эрдм дасад кўч-кґлсні хаалєан эклхлірн би дассарн газетін бичўлљ авдг болв.

Элстіс зун найн дуунад тањєчин болн Іідрхні мўљин хоорндк мељін ґґр Хулхт селін бііні. Эњ-зах уга теегт геедрсн эн селіні нернь темдгті. Тер юњгад гихлі Тґрскін харсгч Алдр дііні цагт, 1942-ч љилин намрар, энд догшн діілдін болсмн. Єурвн сарин эргцд 28-ч Іірмин діічнр фашистск деермчнрлі біір бірлдљ, хортыг хамх цокљ, диилвр бірв. Хулхт селініс эклід, Хальмгин єазриг хортнас сулдхљ, фашистск цергўдиг кґґљ єарєв.

Хальмг келнд күн болһнд эңкр, седклд өөрхн нег үг бәәнә. Эннь «ээҗ» гидг үг. Өдгә цагт эн үг «ээҗ» (бабушка) гидг чинр зүүҗәнә. Кезәңк цагт эн үг эк (мама) гидг чинр-утхта бәәсмн. Болв күн болһна җирһлд эк болн ээҗ әдл кевәр ик чинртә, әдл кевәр хамгин эңкр болн хәәртә улс мөн. Хальмг улсин билг-эрдмд зәрм дуд экд, зәрм дуд ээҗд нерәдгднә. Болв төрскн келәрн ээҗ гиҗ нерәдҗ келнә. Ямаран болв чигн дууг дууч дуулхас урд болн көгҗмч шүлгт айсинь буулһхас урд тер дууна үгмүднь шүлгчин седклднь үүднә.

Зўн Єарт (Джунгария) Увш хаанла хамдан ирсн хальмгудыг Цин гўрмин (Цинская империя) хаана медлд орсн Шинљіні олн зўсн райодт бііршлўлсмн. Энтн тедниг хувалєна болн олна, административн біідл-љирєлиг хўврўллєні политик болснь мґн. Хальмгудыг Дорд ўзгин (Восточный) Туркестана райодын мељієіс ууљмд авч одсмн. Тедн бичі негдтхі, нег-негнісн холд біітхі гисн кўслтієір эн керг-ўўлдвр бўрділі. Нег келн імтн біісн хальмгудыг Шинљіні ґргн єазрт тараєад хайсмн.

2004-ч љилд орс келір барас єарсн «Семь звёзд» гидг дегтрт орсн бас нег домг - «Йисн хальмг туг» олнд таасгдхнь лавта. Делкід нер єарсн дамшач, тоомсрта кўн Церн Балзановас энўг бичљ авсмн.
– Увш хааныг дахад, хальмгудын ик зунь Китд орсн цагт хальмг тег ґнчрід ўлдсмн. Элстўр зуг эрмілин кувцнр (армянские купцы) болн орс хувргуд (священники) кўрч чаддг билі. Батлгдсн закаєас ишті тедниг кўн кґндідго біісмн. Эрмілин кувцнр Манцын нутга толєачд, энтн мини ґвк билі, Кавказин мусульман улс хальмгудур діврлт кехір седљіхин тускар зіњглсмн.

Кезіні цагас авн мана ґвкнр усна булгта єазрт хошан тівдг біісмн. Аршан нерті єазрт усна булг бііхинь імтн йирин меддг. Єазрин нернь ямаран – Аршан гиснь бийін медўлљіх ўг. Тањєчин булњ болєнас эн уснас аршалхар урднь імтн ирдг біісні тускар кґгшд келні.

«Нўўдлі» гидг дууг ямаран нег концертд, байрин керг-ўўлдврт, імтн олар хурсн ніірт соњслго бііхшвидн. Хальмгуд љирєлиннь туршарт ўўдісн олн дуунасн эн дууг мартлго біідгнь соньн. Дурна туск дун кўн болєна седкл авлљ, эврі љирєлірн бііљ, єазр деер љињнљ йовна. Бичкндін мадн дууг сііхн айсарнь меддг билівидн. Цаг ирід, гиљгті баєчуд болхларн Нўўдлілі ідл «нўднь сііхн» кўўкн арвт болєна љирєлд учрад, дун тедні седклиг медўлљ йовв. Наста улс болхла, бає цаган санљ, дууна айст авлгдна.

Зун єучн љил хооран Бає Дґрвд нутга Алцњєуд єазрт Чапча нерті кўўні ґрк-бўлд кґвўн єарсмн. Эн кґвўн иргч цагт алдрта кўн болад, хальмгуд дунд эврі нерін дуудулх гиљ кен меддг біісмб?! Тер бичкн кґвўні нернь кемб гихлі – Арш... Чапчан Арш. Иргчдін эн кґвўн эврі нерін Хальмг Тањєчин автономь бўрдсн йовдлла «бат деесір» холвлдулсмн.