"Îëí à÷íðòí ¢é³ñ ¢éä òàäíèã ñàíõ", - ãèš Äîãøí Ç¢íºàð íóòãèí öåðãèí àõëà÷íð ä³³÷íð³í é´ð³š êåëäã á³³š. Ç¢íºàð íóòã èê ê¢÷ò³ á³³â ÷èãí, õàðì ò´ðõä, ýí îð÷ëœãèí õàìã 碢ë êåç³ íåã öàãò óãà áîëš îäíà. Òåð êåì³ñ àâí ºóðâí çó øàõó šèë äàâñìí. Çóã òåð öàãèí ´âêíðë³ ìàäíèã õîëâšàõ îëí "óòöí" îäà ê¢ðòë á³³º³. Òåð äóíä Àìð-Ñàíàí íîéíà ñ¢ëä. Øèäð ìàíà óëñèí òóóšä îí÷òà íåã éîâäë ó÷ðñí ì´í. Õàëüìãèí, Àëòàéèí áîëí Ìëûí áàðóí ³³ìã¢äèí ´´ðäíð Áóðÿòèí Ñåëåíãèíñê ðàéîíä öóãëðàä, ªàíäèã Àëòàéä õàäºëãäñí ñ¢ëäèã ñåäêë-ñàíàºàí íåãä¢ëš ò³êñìí.
¥´ðäèí õààäûí á³ðš³ñí ñ¢ëäèã Áóðÿòèí ºàçðò ò³êñìí. Ó÷ðíü þóíäâè? Òóóšèí õàëõñèã øèí³ñ àâàä óìøõëà, Ç¢íºàðèí ñ¢¢ëèí ºàðäà÷ Àìð-Ñàíàí íîéí ´äã³ öàãèí Áóðÿòèí ºàçðò îðøàãäñíü ìåäãäí³. ²ìä á³³õä³í Àìð-Ñàíàí ìàíü÷æóð-êèòäèí öåðãèã äàìšàä, íóòãàí òîëºàëõàð ñåäâ. Çóã Öèí óëñèí áîãä õààíä ìåêëãäñìí. Ç¢íºàð òîëºà óãà ¢ëäš ä³³ñíä³í äèèëãä³ä, Àìð-Ñàíàí ÷èãí öîë óãà ¢ëäâ, îëí ìèœºí ´´ðä ê¢í ³ìí³ñí õàºöâ. Òåã³ä Àìð-Ñàíàí áóðóºàí ìåäñí áîëàä, õîðòí ä³³ñèã ê´´õ³ð áóöëòàí ýêëâ. Ýêëñí ä³³í³ àøòíü Öèí óëñèí öåðã Ç¢íºàðèí ºàçðèã ýçëâ. Àìð-Ñàíàí íîéí áîëõëà óëñòàºàí Àëòàéä ᢢðëš ²ð³ñ³í õàíüä îðñìí. 1757 šèëä Àìð-Ñàíàí íîéí Òîáîëüñê áàëºñíä ´œãðâ. Òåð¢í³ öîãöèã Öèí ²ð³ñ³ õîéðèí ìåš³ä (¥äã³ öàãèí Áóðÿòèí Ñåëåíãèíñê ðàéîí) Öèí îðí-íóòãèí ýë÷ä ¢ê÷ îäñèíü ìåä¢ë³ä îðøàâ.

Õàëüìã óëñèí àìí óðí ¢ãèí ç´´ð éèð áàéí. Îëí šèëèí òóðøàðò õàëüìãóä îëí òóóëüñ áîëí òóóšñ, ÷èìëºò³ óðí ¢ã³ð áè÷ãäñí ¢ëã¢ðì¢ä áîëí ò³³ëâðò³ òóóëüñ, öåöí ¢ãì¢ä, îëí äóä ÷ååšä³í õàäºëàä, ¢é³ñ ¢éä ê¢ðã³ä ¢ëä³ñíü îäà ìàíà èê ç´´ð. Îëí òóóëüñ, òóóšñ, ò³³ëâðò³ òóóëüñ, ¢ëã¢ðì¢ä äàœãèí áàðàñ ºàð÷ óìøà÷íðèã áàéðëóëíà. Èèì äåãòðì¢äò õàëüìã óëñèí óðí ¢ãèí ÷èëøãî ç´´ð öóãëóëãäš, îëíä ê¢ðããäí³.
Ìàíà íîìòíð õàëüìã óëñèí àìí ¢ãèí áèëãèí ç´´ð - òóóëüñ, òóóšñ, ò³³ëâðò³ òóóëüñ, àõð êåëâðì¢ä, öåöí ¢ãì¢ä, é´ð³ëì¢ä, ìàãòàëìóä, õàðàëìóä, ¢ëã¢ðì¢ä áîëí íàíü ÷èãí ¢¢ä³âðì¢ä ýâð³ öàãòàí áè÷š àâñíü òåìäãò³. Îëí ³ìòí³ áèëãèã öóãëóëš áè÷ëºí³ ê´äëìø ´ðãšš³í³. Îëí šèëì¢äò öóãëóëš áè÷š àâñí àìí ¢ãèí ¢¢ä³âðì¢äèã äåãòðì¢äò áàðëíà.

Òàœº÷èí ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñèí ¢¢ëäâðèã ÿñðóëëºíà, ìåäèöèíñê ä´œ ê¢ðãëºí³ ÷èíðèã ´´äë¢ëëºí³, áîëüíèöñèí ìàòåðèàëüí-òåõíè÷åñê óë áàòðóëëºíà ò´ðì¢ä ýðêí ÷èíðò³ áîëõ ç´âò³ ãèš Õàëüìã Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòðèí ¢¢ëèã öàã çóóð äààšàõ Þðèé Êèêåíîâ æóðíàëèñòíðë³ áîëñí õàðºëòä òåìäãëâ. Äàâñí äîëàí õîíãò òàœº÷èí Òîëºà÷èí ºàðäâðò áîëñí ñåëâëö³íä á³³ðí ³ìòíä ìåäèöèíñê ä´œ ê¢ðãëºèã ýðê áèø ÿñðóëõ êåðãò³ ãèñí Àëåêñåé Îðëîâ íåêâð ò³ââ.
- Õàì-õîøà á³³äã ðåãèîíìóäëà 䢜ö¢ë³ä õ³ë³õë³, ìàíà ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñò òàœº÷èí áþäæåò³ñ éèëºãäš³õ ì´œãí³ êåìš³í áຠáèø. dzðì ðåãèîíìóäò ìàäíàñ áàºàð ì´œã éèëºí³, áîëâ òåð áèéíü òåíä ³ìòí êåðãò³ ýì³ð òåòêãäí³. Ó÷ðíü þóíäâ ãèõë³, ìàíà ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñò àäìèíèñòðàòèâí àïïàðàòûí òî èê áîëšàíà. Õàðì ò´ðõä, áîëüíèöä éèëºãäš³õ ì´œãí³ èê çóíü šàëâä, êîììóíàëüí òóñëìšä, á³³ðèã òåòêëºíä îëçëãäíà. Àøòíü ¢ëäñí ì´œãíü ýì³ð òåòêëºíä ê¢ðõø. Òåã³ä õàìãèí ò¢ð¢íä îäà ó÷ðåæäåíüñèí àäìèíèñòðàòèâí ³œãèí ê´äë³÷íðèí òî áàºðóëëºíà ò´ðèã õàºëõ êåðãò³. Ìàíà òàœº÷ä ¢¢ëäš³õ àðâí ºóðâí ðàéîíà áîëüíèöä 40 ïðîöåíòíü àäìèíèñòðàòèâí ³œã òîãòàíà, ýííü òîî÷íð, ýêîíîìèñòíð, êàäðèí ³œã¢ä áîëíà. Šèë áîëºí àäìèíèñòðàòèâí ³œãèí òåòêâðò ðàéîíà áîëüíèö 7-8 ñàé àðñëœ îëçëíà, ýí ì´œãí ýì õóëäš àâëºíä îëçëñíü äååð áîëí òóñòà áîëõíü ìàºä óãà,- ãèš Þ.Êèêåíîâ êåëâ.
Äààâðòà ºàðäà÷èí òîîëâðàð ç³ðì ðàéîäûí áîëüíèöñèã íåãä¢ëõ ò´ð õ³ë³ãäš³í³. Õîéð-ºóðâí ó÷ðåæäåíÿ óëä íåã áîëüíèö á¢ð䳺³ä, ³ìòíä ´´ä³í ÷èíðò³ ìåäèöèíñê ä´œ ê¢ðãõ ê¢ñë á³³í³. Òåð¢í³ àøò ³ðâëãäñí ì´œãí ìåäèöèíñê ê´äë³÷íðèí šàëâ ´´äë¢ëëºíä, ó÷ðåæäåíÿ ìàòåðèàëüí-òåõíè÷åñê óë áàòðóëëºíä, îáîðóäîâàíÿ ÿñâðò îëçëãäõìí ãèš çóðàëãäšàíà. ²ð³ñ³í òàëäàí ðåãèîíìóäò òèèì êåâ³ð ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñèí ¢¢ëäâð ÿñðóëãäâ, òåã³ä òåäí³ äàìøëò îëçëš á³³äëèã ÿñðóëõìí. Þ.Êèêåíîâèí òåìäãëñ³ð, ýì÷íðèí áîëí äóíä ìåäèöèíñê ê´äë³÷íðèí òî áàºðóëãäøãî.

Òàœº÷èí ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñèí ¢¢ëäâðèã ÿñðóëëºíà, ìåäèöèíñê ä´œ ê¢ðãëºí³ ÷èíðèã ´´äë¢ëëºí³, áîëüíèöñèí ìàòåðèàëüí-òåõíè÷åñê óë áàòðóëëºíà ò´ðì¢ä ýðêí ÷èíðò³ áîëõ ç´âò³ ãèš Õàëüìã Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòðèí ¢¢ëèã öàã çóóð äààšàõ Þðèé Êèêåíîâ æóðíàëèñòíðë³ áîëñí õàðºëòä òåìäãëâ. Äàâñí äîëàí õîíãò òàœº÷èí Òîëºà÷èí ºàðäâðò áîëñí ñåëâëö³íä á³³ðí ³ìòíä ìåäèöèíñê ä´œ ê¢ðãëºèã ýðê áèø ÿñðóëõ êåðãò³ ãèñí Àëåêñåé Îðëîâ íåêâð ò³ââ.
- Õàì-õîøà á³³äã ðåãèîíìóäëà 䢜ö¢ë³ä õ³ë³õë³, ìàíà ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñò òàœº÷èí áþäæåò³ñ éèëºãäš³õ ì´œãí³ êåìš³í áຠáèø. dzðì ðåãèîíìóäò ìàäíàñ áàºàð ì´œã éèëºí³, áîëâ òåð áèéíü òåíä ³ìòí êåðãò³ ýì³ð òåòêãäí³. Ó÷ðíü þóíäâ ãèõë³, ìàíà ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñò àäìèíèñòðàòèâí àïïàðàòûí òî èê áîëšàíà. Õàðì ò´ðõä, áîëüíèöä éèëºãäš³õ ì´œãí³ èê çóíü šàëâä, êîììóíàëüí òóñëìšä, á³³ðèã òåòêëºíä îëçëãäíà. Àøòíü ¢ëäñí ì´œãíü ýì³ð òåòêëºíä ê¢ðõø. Òåã³ä õàìãèí ò¢ð¢íä îäà ó÷ðåæäåíüñèí àäìèíèñòðàòèâí ³œãèí ê´äë³÷íðèí òî áàºðóëëºíà ò´ðèã õàºëõ êåðãò³. Ìàíà òàœº÷ä ¢¢ëäš³õ àðâí ºóðâí ðàéîíà áîëüíèöä 40 ïðîöåíòíü àäìèíèñòðàòèâí ³œã òîãòàíà, ýííü òîî÷íð, ýêîíîìèñòíð, êàäðèí ³œã¢ä áîëíà. Šèë áîëºí àäìèíèñòðàòèâí ³œãèí òåòêâðò ðàéîíà áîëüíèö 7-8 ñàé àðñëœ îëçëíà, ýí ì´œãí ýì õóëäš àâëºíä îëçëñíü äååð áîëí òóñòà áîëõíü ìàºä óãà,- ãèš Þ.Êèêåíîâ êåëâ.
Äààâðòà ºàðäà÷èí òîîëâðàð ç³ðì ðàéîäûí áîëüíèöñèã íåãä¢ëõ ò´ð õ³ë³ãäš³í³. Õîéð-ºóðâí ó÷ðåæäåíÿ óëä íåã áîëüíèö á¢ð䳺³ä, ³ìòíä ´´ä³í ÷èíðò³ ìåäèöèíñê ä´œ ê¢ðãõ ê¢ñë á³³í³. Òåð¢í³ àøò ³ðâëãäñí ì´œãí ìåäèöèíñê ê´äë³÷íðèí šàëâ ´´äë¢ëëºíä, ó÷ðåæäåíÿ ìàòåðèàëüí-òåõíè÷åñê óë áàòðóëëºíä, îáîðóäîâàíÿ ÿñâðò îëçëãäõìí ãèš çóðàëãäšàíà. ²ð³ñ³í òàëäàí ðåãèîíìóäò òèèì êåâ³ð ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñèí ¢¢ëäâð ÿñðóëãäâ, òåã³ä òåäí³ äàìøëò îëçëš á³³äëèã ÿñðóëõìí. Þ.Êèêåíîâèí òåìäãëñ³ð, ýì÷íðèí áîëí äóíä ìåäèöèíñê ê´äë³÷íðèí òî áàºðóëãäøãî.

Õàëüìã ꢢêí ôóòáîëûí òóñêàð çóðã çóðâ. Òåðíü áè÷êí çóðà÷íðèí Öóã³ð³ñ³í èê ìàðºàíä ò¢ð¢í îðì ýçëâ. Ýëñò áàëºñíà ñóðºóëü÷ Íàäåæäà Áàëäàøèíîâàí çóðñí çóðã ôóòáîëàð íàðò-äåëê³í ÷åìïèîíàòûí òóñê ò´ð³ð êåãäñí çóðãóäûí ìàðºàíä òèèãš ´´ä³í ¢íëãäñíü èê áàéðòà áîëšàíà.

Õàëüìã Òàœº÷èí ³ìòí³ ñîöèàëüí òåòêâðèí êîìïëåêñí öóòõëœ ãåìò³-øàëòãòà óëñèí ò´ë³ "Ñîöèàëüí òàêñè" ãèäã òóñëìšèã ê¢ðãäã áîëâ. "Äîñòóïíàÿ ñðåäà" ãèäã ïðîãðàììàð òàœº÷èí áþäæåò³ñ éèëºãäñí ì´œã³ð øèøëœ ê´ëãí-ê¢÷í õóëäš àâäãñí á³³í³. Ýí òóñëìšèã ÿìð êåâ³ð ê¢ðãõèí òóñêàð òàœº÷èí ñîöèàëüí äåëãðëòèí, ê¢÷-ê´ëñí³ áîëí ê´äëìø³ð òåòêëºí³ ìèíèñòðèí äàðóê Åâãåíèÿ Ãîðäååâà, êîìïëåêñí öóòõëœãèí ºàðäà÷ Ñâåòëàíà Ðîìàí áîëí øàëòãòà óëñèí "Øèí šèðºë" ãèäã îëíà îðãàíèçàöèí àõëà÷ Àëåêñàíäð Êàìàíäæàåâ êåëš ´ãâ. Ì´÷ òàòó óëñ ýí ê´ëã³ð ÿºš éîâõèã Àëåêñàíäð øèíšë³ä, šîëà÷ëà ñ¢â-ñåëâã³ðí õóâàëöâ.

Îëí äàâõð ãåðò á³³äã ê¢í áîëºíà á³³äë-šèðºëä æèëèùí-êîììóíàëüí õàëõàð ò´ðì¢ä ó÷ðäãíü ìàºä óãà. Õóð îðñí öàãò ãåðèí îðàºàð óñí ºîîšíà, àëü ¢âëèí êåìä ïàòüðò êèèòí áîëíà. Êåìð çàëâðèí êîìïàíü ºàðºñí äóòó-äóíäûã óóðóëëãî, ³ìòí³ íåêâð ýñ õàœºàõëà, àëüäàðàí îäõìá ãèš ç³ðì óëñ ¢¢ìí³. Ýí ñààìä Õàëüìã Òàœº÷èí ãîñóäàðñòâåíí ãåð-ᢢðèí á¢ðòêëºí³ èíñïåêö ³ìòí³ ò´ðì¢ä õàºëõäíü ä´œ áîëõ ç´âò³.
Óðäíü òàœº÷èí ÆÊÕ-í áîëí ýíåðãåòèêèí ìåäëä ãîñóäàðñòâåíí ãåð-ᢢðèí ³œã ¢¢ëäš³ñìí. 2016 šèëèí ìàé ñàðä ê¢ö³ã÷ éîñíà øèí îðãàí - Õàëüìã Òàœº÷èí Ãîñóäàðñòâåíí ãåð-ᢢðèí á¢ðòêëºí³ Èíñïåêö á¢ðä³ëºí³ òóñê dzðëã òàœº÷èí Òîëºà÷ áàòëâ. Òåã³ä óðçí èþíü ñàðä ãåð-ᢢðèí á¢ðòêëºí³ êåðã-¢¢ë ê¢ö³äã ê¢ö³ã÷ éîñíà øèí îðãàí òîãòàãäñí áîëäã.
Ãîñóäàðñòâåíí ãåð-ᢢðèí á¢ðòêëºí³ èíñïåêöèí êåõ-ê¢ö³õ êåðã-ò´ðì¢äíü ´ðãí áîëâ. Õàìãèí ò¢ð¢íä Ãåð-ᢢðèí êîäåêñë³ áîëí ç´â-éîñíà àêòìóäëà èðëö¢ëš ãåð-ᢢðèí õàëõàð êåðã-ò´ðì¢ä ê¢ö³õ áîëâ.
Øèäð ìàíà 糜ã÷ èíñïåêöä îäš, í¢¢ðëã÷ ñïåöèàëèñò Î÷èð Ëèäæèåâëà õà𺚠ꢢíäâ. ²ìòí îëí ç¢ñí ò´ð³ð ýðëº íààðàí áè÷í³. Ãåð-ᢢðèí, êîììóíàëüí òóñëìšèí, ýëåêòðîê¢÷³ð, óñàð, ãàçàð, äóëàºàð òåòêäã îðãàíèçàöñèí ê´äëìøò äóòó-äóíä õàðºäãèí òóñêàð ³ìòí 糜ãëí³.

Îäàõí Õàëüìã Òàœº÷èí Òîëºà÷èí ìåäëä ¢¢ëääã áè÷êä¢äèí ç´âèí Ñîâåòèí äàðàíè ñåëâëö³í áîëâ. Òåð¢ã òàœº÷èí ãîñóäàðñòâåíí ñåëâã÷ Âàñèëèé Áþð÷èåâ ºàðäš äàâóëâ.
²ð³ñ³í Ïðåçèäåíòèí ç³ðëã³ñ èøò³ ìàíà îðí-íóòãò 2028 šèë ê¢ðòë áè÷êä¢äèí àðâí šèëèí êåì çàðëãäñí á³³í³ ãèš Â.Áþð÷èåâ òåìäãë³ä, äîðàñ ´ñ÷ éîâõ ¢éèí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà, ýäí³ ç´â õàðñëºíà, ñóðºóëü-ýðäìèí ò´ë³ òààë òîãòàëºíà ò´ðì¢ä ýðêí ÷èíðò³ áîëšàõèã çààâ. Àðâí íåãí ç´ð¢ëëò³ð ê¢ö³ãäõ êåðã-¢¢ëäâðì¢äèí çóðà áàòëãäñí á³³í³, ðåãèîí áîëºí òåð¢íë³ èðëö³ò³º³ð áàñ ê´äëìø³í òîãòàõ ç´âò³ áîëšàíà.

Ìàœºäóð ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ê´äë³÷íð ñ³í ´äðèí áàéðàí òåìäãëõìí. Ñ³í ´äð óãòš ìàíà ñåë³íä îëíà äàìøëòûí ýì÷èí ³œãä îëí šèëä³í ê´äëš éîâõ ìåäñåñòðà Áàéðòà Ñàíäæèåâàä õàíëòàí ´ðãõ³ð ñåäë³â.
ªó÷ øàõó šèë õîîðàí Áàéðòà Ìîñêèåâíà Ýëñòä ìåäó÷èëèù ò´ãñ³º³ä, ò´ðñêí ñåë³íä³í ê¢÷-ê´ëñí³ õààëºàí ýêëñìí. Ãåìò³ áè÷êä¢ä, ñààòà ꢢêä óëñ, õóó÷òà ìåä³òíð ýí¢í³ õ³ë³âðò á³³í³, ê¢í áîëºíä ýí öàºàí ñåäêë³ðí ä´œ ê¢ðãõä³í äàœãèí áåëí á³³í³. Êåí - íåãíäíü ñ¢â-ñåëâã³í ´ã³ä, ꢢíä³ä, ÿìàðàí ò´ð ¢¢ì¢ëš³õèíü ìåäš àâàä, Áàéðòà Ìîñêèåâíà á¢ë³í ¢ã³ðí ÷èãí ýäã³í³ ãèš êåëš áîëšàíà. Èê áè÷êí óãàä êèëìš³í òóñõàš, çîâàšàõ øàðõ-øàâíü äàðóíü ýäãõ ãèñí èöë ´ã³ä, ò¢ð¢í äóóäâðàð ê¢ð÷ èðí³.

Ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ê´äë³÷íðèí ñ³í ´äð óãòš òàœº÷èí ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñ äóíä ñïàðòàêèàä áîëâ. Ìàðºàíä 21 êîìàíä õîîðíäàí ä´ðëäâ, óò òîîäàí òåð¢íä ºóðâí çó øàõó ê¢í îðëöâ. Õàëüìã Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòðèí ¢¢ëèã öàã çóóð äààšàõ Þðèé Êèêåíîâ ìàðºàíä îðëöà÷íðò ê¢ö³ìš äóðäš, õàìãèí ÷èäëò³ áîëí íèèò³ êîìàíä äèèëâð á³ðòõ³ ãèš òåìäãëâ. Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ê´äë³÷íðèí ïðîôñîþçèí ðåñêîìèí àõëà÷ Áóëãóí Êîííèêîâà áîëí "Ñóëäà" Öóòõëœãèí ºàðäà÷ Çèíàèäà Áàòûðåâà ¢¢ðì¢äò³í áàñ ê¢ö³ìš äóðäš, ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñ äóíä ñïàðòàêèàä äàâóëëºí àâúÿñò òîõðñíü ñ³í ãèš êåëâ.