Ñóðºóëèí šèë ò´ãñõä³í ´´ðäš éîâíà, óäë óãà çóíè àìðëºíà êåì ýêëõ. Ñóðºóëü÷íð ñåðãìšò³º³ð àìðàä, öîãö-ìàõìóäàí áàòðóëõèí ò´ë³ èê ýðò³ñíü áåëäâð ýêëâ ãèš êåëõ êåðãò³. Îäàõí òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí ïðåçèäèóìèí ñ¢¢ðò áè÷êä¢äèí çóíè àìðëºíà êåì á¢ðä³ëºí³ ò´ð³ð ñóðºóëü-ýðäìèí áîëí íîìèí ìèíèñòð Íèêîëàé Ìàíöàåâ òîîöàºàí ´ãñí áèë³. Ìèíèñòðèí êåëñ³ð, øêîëìóäûí óëä ëàãåðüì¢ä ¢¢ëäõìí, çóðºàí ðàéîíà ìóíèöèïàëüí á¢ðä³öèí ëàãåðüì¢ä ñåêãäõìí. Àâúÿñò òîõðñàð ñóðºóëÿí ñ³³í³ð ñóðäã, îëíà á³³äë-šèðºëä øóíìºàºàð îðëöäã, áèëã-ýðäì³ðí ê¢ö³ìš á³ðñí ꢢêä-ê´â¢ä "Îðëåíîê" áîëí "Àðòåê" ãèäã íåðò³ öóòõëœãóäò àìðõìí.

ßøêóëü ñåë³íä šèðí šèëä³í á³³äã ê¢÷-ê´ëñí³ áîëí ä³³í³ âåòåðàí Ãàëèíà Õóëõà÷èåâíà Ëèäæèåâà óäë óãà 100 íàñ íàñëõ, îäàõí áîëõëà 97 šèëèí ´´í³í ýëãí-ñàäòàºàí à÷íð-šè÷íðò³º³í, çååí÷ðò³º³í, ꢢêä-ê´â¢äò³º³í òåìäãëâ. Çó íàñëš éîâõ óëñ ìàíà òàœº÷ä éèð õîâð. ߺàä ãèõë³ ýí ¢éèí óëñ êåñã ò¢ð¢-ç¢ä¢ äààºàä ºàðñìí, òåð òîîä 1941-1945 šèëì¢äèí Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³í³, ¥ðê-á¢ë áîëºí - ýöê³í, ê´â¢º³í, íàºöõàí, àâºàí, à÷-çå庳í òåð ä³³íë³ ãååâ.

"¥´ðä ò¢ìí" èê í³ð-íààäûã áèäí öóãòàí èê ãèäã³ð ê¢ë³š³ë³âèäí, òåð¢í³ òóñêàð öóãòàí êåëš³ë³. Ìàé ñàðèí 12-ò îëíà èê áàéð ýêëâ. Òåð ´äð ´ð¢í 9 ÷àñëà Áóðõí-Áàãøèí Àëòí ñ¢ìä "¥´ðä ò¢ìí" ôåñòèâàëüä îðëöõàð Êèòä³ñ, Ìëàñ, Áóðÿòÿñ áîëí Òûâàºàñ èðñí ê¢íäò³ ãèè÷íð ªóðâí Ýðäíüä öåöã¢ä áåëãëºí³ øàšíà àâúÿñ ê¢ö³ëºíä îðëöâ. Ê¢íäò³ ãèè÷íðë³ õàìäàí ²ð³ñ³í Îðí-íóòãèí Õ¢¢âèí äåïóòàò Ìàðèíà Ìóêàáåíîâà èðâ. Òàœº÷èí øàší ëàì Òýëî Òóëêó Ðèíïî÷åí é´ð³ëèí áè÷ãèã óìøš ´ãâ. Ò´ðòí ê¢ö³ìšò³ áîëòõà. Ýâð³ áèëã-ýðäì³í òàðõàš, õàëüìã ºàçðò ´ðã³ð ¢ç¢ëš, èíüãëëòèã áîëí àõ-ä¢ õ³ðëö³ã áàòðóëš éîâòí ãèš øàší ëàìèí é´ð³ëä êåëãäš³í³.
Áåëã ´ãëºí³ øàšíà àâüÿñèí àõð íîì óìøñíà õ´´œ ãèè÷íð öåöã¢ä³í áóðõäûí ´ìí ò³ââ. ijê³ä ýäí öóãòàí ïðàâèòåëüñòâèí ãåð òàë éîââ. Ýíä ñ¢¢ðèí çàëä íàðò äåëê³í íîìèí êîíôåðåíö ýêëâ. "¥äã³ öàãèí ñîöèîñîéëûí áîëí ñóðºóëü-ýðäìèí àºóä ²ð³ñ³í õàëüìãóäûí áîëí ºàçàäûí îðíà ´´ðä óëñèí àâúÿñëã÷ ç´´ð: õàìöó áîëí ýòíîñ áîëºíà øèøëœ òîîò" ãèš ýí íåð³äãäš³ñìí.

Øèäð Ýëñòä äàâñí ²ð³ñ³í ãðåêî-ðèìñê á³ðëä³í³ ìàðºàíà òóñêàð óðäíü áè÷ë³âèäí. Áàñœ ´äðë³, ìàé ñàðèí 11-ä, "Õàëüìã" Òàœº÷èí 糜ãëëºí³ àãåíòñòâä áîëñí áðèôèíãä Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) äåïóòàò, Õàëüìãèí ãðåêî-ðèìñê á³ðëä³í³ Ôåäåðàöèí ïðåçèäåíò Âëàäèëåí Áàëäàøèíîâ, Õàëüìã Òàœº÷èí ôèçè÷åñê êóëüòóðèí à÷òà ê´äë³÷, "ÐÑÄÞÑØÎÐ-èí" á´ê á³ðëä³í³ àõ òðåíåð-áàãø Àíàòîëèé Ëèäæèåâ áîëí òàœº÷èí áàº÷óäûí õàìöó êîìàíäûí àõ òðåíåð, íåãäã÷ êàòåãîðèí òðåíåð Ìàêñèì Áàÿíîâ ä´ðëä³í ÿºš äàâñíà òóñêàð òîîëâðàðí õóâàëöâ.

1993 šèë³ñ àâí šèë áîëºí ìàé ñàðèí 15-ä ÎÎÍ-à ãåíåðàëüí Àññàìáëåéèí øèèäâð³ð öóã íàðò-äåëê³ä ´ðê-á¢ëèí ´äð òåìäãëãäí³. ¥ðê-á¢ëì¢äèí ò´ðì¢äò ºîë îíüã ´ãõèí ò´ë³ ýí ´äð çàðëãäñìí. Òåðíü ó÷ðòà, þœãàä ãèõë³ ´ðê-á¢ë îáùåñòâèí óë òîãòàíà, ê¢í áîëºí ñóðºìšèã õàìãèí ò¢ð¢íä ´ðê-á¢ëä³í àâíà. ¥ðê-á¢ë áàò, íèèò³ áîëõëà, îðí-íóòã ÷èãí äåëãð³ä, ´ðãš³ä éîâõíü ìàºä óãà. ²ð³ñ³í Ïðåçèäåíò Âëàäèìèð Ïóòèí ÐÔ-í Ôåäåðàëüí Õóðãò êåñí Äóóäâðòàí íèëõä ò´ðëºèã óðìäóëëºíà, áè÷êä¢äèã àñðšàõ ´ðê-á¢ëì¢äò ä´œ ê¢ðãëºí³ ò´ðò èê îíüã ´ãñìí. Ìàíà îðí-íóòãò ´´ðõí àðâí šèëèí ýðãöä áè÷êä¢äèí ò´ð ºîëëã÷ ãèš òåìäãëãäñí á³³í³. "Áè÷êä¢äèí ÿñëüìóä, ýêèí ñåðòèôèêàò, ´äã³ öàãà øêîëìóä, ÷èíðò³ ñóðºóëü-ýðäì - öóã ýí òîîò ìàíà ²ð³ñ³í èðã÷èí ò´ë³ êåãäš³í³. Îðí-íóòãèí èðã÷èí óëä ´ðê-á¢ë á³³í³", - ãèš ïðåçèäåíò òåìäãëñìí.

Äàâñí äîëàí õîíãèí ÷èëã÷³ð Õàëüìã Òàœº÷ä "¥´ðä ò¢ìí" ãèäã Õ íàðò-äåëê³í ôîëüêëîðí-ýòíîãðàôè÷åñê ôåñòèâàëü áîëâ. Öåëèíí ðàéîíä á³³äã "Øàòòà" ãèäã ýòíîõîøò, ¢í³ðòíü êåëõë³, ¢-ò¢ìí ´´ðä öóãëðñí ì´í. Ýí áàéðòà íààäí òàœº÷èí ñîéëûí šèðºëä õàìãèí ñ³³õí, ´ðãìšò³ éîâäë áîëñíü ëàâòà.

Îäàõí Õàëüìã Êåëí-óëñèí Áàñœãà Áààòðèí íåðò³ ãîñóäàðñòâåíí äðàìàòè÷åñê òåàòðèí àðòèñòíð Àëòàé, Áóðÿòü, Òûâà Ðåñïóáëèê¢äò éîâëº êåš, òåäí³ îëí óëñò øèí íààäàí, áèëã-ýðäì³í ¢ç¢ëš ãàñòðîëÿñí èðâ. Òåð¢í³ éîâóäûí òóñêàð òåàòðèí õóäîæåñòâåíí ºàðäà÷ Áîðèñ Ìàíäæèåâ áîëí äèðåêòîð Ãàëèíà Øóðàåâà òîäðõàºàð êåëš ´ãâ.

Ñ¢ë šèëì¢äò Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä á³ðñí Àëäð Äèèëâðèí ´äðèã óëì ´ðã³ð òåìäãëäã áîëâ. Òåã³ä ÷èãí ìàé ñàðèí 9-ä Ýëñòèí äîëàí õîíãèí ñ¢ìèí òàëâœä êåñã ì蜺í óëñ öóãëðàä, íåã-íåã³í îëíà èê áàéðèí ´äðë³ é´ð³º³ä, äàðóíü ä³³í³ áààòðìóäûí ìåìîðèàë òàë éîââ.
Ìåìîðèàëä èðñí Ýëñòèí á³³ðí ³ìòèã áîëí ä³³í³ âåòåðàíìóäûã Àëäð Äèèëâðèí 73-ä ´´íë³ Õàëüìã Òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ é´ð³â. “Ìàíà òóóðìšòà Óëàí ²³ðìèí ä³³÷íð Åâðîïèã áîëí äåëê³ã ôàøèçì³ñ ñóëäõš, Ñîâåòñê Ñîþçèí, Ò´ðñêí³ííü ¢ëì³ óãà áîëí ñóëäàí á³³ëºèã õàðññìí.

Àëäð Äèèëâðèí 73 šèëèí ´´íë³ èðëö¢ëš ìàíà îðí-íóòãò "¡êë óãà ïîëê" ("Áåññìåðòíûé ïîëê") ãèäã êåðã-¢¢ëäâð ´ðã³ð á¢ðä³ãäš³í³. Ìàéèí 9-ä êåñã ì蜺í ýëñòèõí Äîëàí õîíãèí ñ¢ìèí òàëâœä öóãëðâ. Ýíä îëí óëñ äóíä ´âê - ýöêèí çóðã á³ðš³ñí Àëåíà Õóëàåâà-Êàðñàíîâàëà òàíüëäóâ. Ýí Ýëñò áàëºñíà ïîëèêëèíèêä ê´äëí³, ýí¢í³ ààâíü Õ¢ðì÷³ Ýðåíäæåíîâè÷ Õóëàåâ 1919 šèëä ò´ðñìí, íåãäã÷ ôèíñê ä³³íä îðëöšàñìí. Ïðèîçåðí ðàéîíà Öàºàí Íóð ñåë³í³ñ 19-ä³í òåð á³³ð á³ðëä³íä îäñìí, ä³ê³ä Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä îðëöñìí, 22-÷ ìîòîñòðåëêîâ ïîëêèí õàíüä àõ ñåðæàíò áîëš ä³³ëäš éîâñìí.

Äàâñí ¢ëìš ´äðë³ Ýëñò áàëºñíà èïïîäðîìä àºó èê òååãèí îëí ºàçðàñ èðñí àðíçëìóä ä´ðëäâ. Óðëäàí äàœãèí áàéðòà éîâäë áîëäã ì´í. Òåð ´äðèí óðëäàí Äèèëâðèí ´äðò íåð³äãäñí áîëàä, õîéð äàì áàéðòà áîëš ºàðâ.