ªàçð äååð á³³äã ê¢í áîëºí ýê³ñ ò´ðñìí. Ò´ðš ºàðàä, àëòí óóðãàí ê´ê³ä, øàð íàð ¢çñí áîëäã. ¥ðê-á¢ëä ¢ðí ò´ðõë³, òåðíü èê áàéð áîëäã.Ê´â¢í ¢ðí ò´ðõë³, óëì èê áàéð áîëš òîîëãääã. ߺàä ãèõë³ ê´â¢í ¢ðí òîõìàí óòäóëäã, ýöêèííü íåð äóóäóëäã.

Àðàò êååð 㢢š éîâàä, ìîäí äååð ñóóñí êåð³ õ³ë³í³â ãèº³ä ´ìííü á³³ñí õóäãòàí óííà. Òåð õóäãò óñí ã¢í ÷èãí áèø, õ³ð ÷èãí áèø á³³š. Óñíàñ ýâð³í ºàð÷ ÷àäøãî áîëíà. Òåã³ä Àðàò õóäãèí éîðàëä èèã³ä ãåé¢ð³ä ñóóíà: "ßàõìá?! ߺš ýíä³ñ ºàðõìá?".

…Åðãåíÿ Ìóóøàí ª³ð³í öàã õîëäš éîâíà. ѳ³º³í õ³³ñí öàãíü ÷èãí õîëäâ. Áîëâ ñàíëûí áîîäºà òåð êåâ³ðí ÷àœº, þœãàä ãèõë³ îëíä ø¢ëã¢äíü ¢ëäâ. Ýí ¢¢ä³âðò³í äóðëñí òååã³í, Ò´ðñê³í, ýœêð ýýš³í áóóëüšàíà. Ø¢ëã¢äíü éèð ñ³í. Îäàõí áè "Òååãèí ñàëüêí" ãèäã ø¢ëã¢äèí õóðàœºó óìøóâ. Òåð¢ã íàíä õàëüìã óëñèí ø¢ëã÷ Áóäæàëà Åãîð áåëãëë³. 40-60-÷ šèëì¢äò áè÷ñí Ìóóøàí ª³ð³í ø¢ëã¢ä ñåäêëì àâëâ. Áè òåäíèã óìøõëàðí íóëüìñ àñõðóëàä á³³â¢â.
Óìøà÷, äóóíà íîîòûíü ºàðòàí àâòí! Ìóóøàí ª³ð³í ø¢ëã¢ä àéñëòí! Òàäí ñàëüêíà ³ìñõë, øîâóíà äó ñîœñõò, òåœãð-ºàçðèí õîë íèèëâð, íàð, äóðòà ê¢¢í³ ÷èð³ ¢çõò…
"Òååãèí ñàëüêí" ãèäã ø¢ëãòíü àéñ îðóëàä, äó ºàðºóâ. Ýíäð ýí¢ã òàíà îíüãò òóñõàšàíàâ.
Óâøàí Àëü÷àí ßâàí,
ø¢ëã÷, ê´ãšì÷

Šèë áîëºí ôåâðàëü ñàðèí 23-ä ìàíà îðí-íóòãò Ò´ðñê³í õàðñà÷èí ¥äð òåìäãëãäí³. Ýíòí ¢íí-÷èê ñåäêëò³, ÷àœº-÷èèðã, ò´ðñêí ºàçð-óñíäàí õ³³ðò³ çàëó óëñèí áàéð. Çàëó áîëºí ýâð³ ´ðê-á¢ëèí, ýâð³ ò´ðñêí³ííü õàðñà÷ áîëäãíü ì´í.

Óõàí-ñåäêëèí ê¢÷í³ áóëãíü
Ôåâðàëèí 21-ä áèäí ò´ðñêí êåëí³ íàðò-äåëê³í ¥äð òåìäãëí³âèäí. Ýí ñ³í ´äðë³ Õàëüìãèí îëí ³ìòèã òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ é´ð³â. "Ìàíà êåëí-óñëèí õàìöó á³³ëºí³ ÷èíðò³ òåìäãíü áîëšàõ ò´ðñêí êåë³í ýðê áèø õàäºëš äåëãð¢ëõ êåðãò³ ãèš ýí ñ³í ´äð ìàäíä ä³ê³ä íåã òîäëóëšàíà. Ìàäíàñ ê¢í áîëºíä ò´ðñêí êåëí - ýíòí ìàíà òóóšèí, ñîéëûí àëòí ç´´ð áîëšàíà, óõàí-ñåäêëèí ê¢÷í³ áóëãíü , ìàíà èðã÷ äåëãðëòèí, öåöã³ðëòèí òåìäãíü ì´í ãèš áèäí òîîëõ ç´âò³âèäí.
Ò´ðñêí êåë³í õàäºëëºí, ìåäëºí áîëí ê¢íäëëºí - ýíòí êåëí-óëñèí éîñòà óœã-óëûíü õàäºëëºíà ýâ-àðºíü áîëšàíà, òèèì êåâ³ð áèäí ìàíà îëí óëñèí òóóšä áîëí ñîéëä äóðàí, ê¢íäëëº³í ´ãõ ç´âò³âèäí ãèñí ñóðºìš áîëšàíà, öóã òàëäàí êåëí-óëñèí ñîéëûã ê¢íäëõ ç´âò³âèäí. Òèèì êåâ³ð ìàíà ê¢÷-÷èäëèã íåãä¢ëš áèäí ò´ðñêí êåë³í õàäºëš òåð¢ã èðã÷ ¢éíðò ¢ë䳚 ÷àäõâèäí", - ãèš É´ð³ëèí áè÷ãò êåëãäš³í³.
Òåð ìåò òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) Àõëà÷ Àíàòîëèé Êîçà÷êî áîëí ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ Èãîðü Çîòîâ ò´ðñêí êåëí³ ¥äðèí áàéðëà îëí ³ìòèã é´ð³š, õ´â-êèøã áîëí áàò ýð¢ë-ìåíä äóðäš, õàëüìã êåë³í äåëãð¢ëš éîâòí ãèš é´ð³â.

Ýíäð ºàçð äååð á³³äã ³ìòí ò´ðñêí êåëí³ íàðò-äåëê³í ´äð òåìäãëí³. Ê¢í áîëºíä ò´ðñêí êåëí á³³í³, òåð¢ã ê¢íäëš ñ³³í³ð ìåäš äàñõ êåðãò³. Äåëê³ä êåñã ñàé ê¢í êåëäã êèòä, àíãëü, îðñ êåëí á³³í³, ýäíèã äàñõä ñ³í òààë òîãòàãäëà, ýäí èê îðí-íóòãóäûí ºîë êåëí áîëšàíà, òåð¢ã³ð ´äð áîëºí òåëå¢çë³ð ñîíüí êåñã ñîœñõâð áîëíà, øèí 糜ãñ êåëí³, êåñã ì蜺í äåãòð ºàðíà, øêîëä öóã ïðåäìåòñèã òåð¢ã³ð ö³³ëºâð ´ã÷ äàñõíà.

Êåëí, êåëí, êåëí,
Êåí ÷àìàã çàÿñì,
Êåëí³ñ òàëäàí áåëí
êèøã ê¢ìíä á³³ñì?

Îäàõí Ïðèþòíà ðàéîíà "Òåðåìîê" ãèäã áè÷êä¢äèí ñàäò ñîíüí õàðºëò áîëâ. Ìàíà ñàäò íåð ºàðñí ø¢ëã÷íð Ãðèãîðèé Êóêàðåêà, Îëüãà ×åðíûøîâà áîëí áèëãò³ çóðà÷ Ñåðãåé Áàäåíäàåâ ãèè÷ä èðâ. Ìàíàä "Ìèíè áè÷êí ò´ðñêí - Õàëüìã Òàœº÷" ãèäã ìàðºàí á¢ðä³ãäë³. Òåð¢í³ éîâóäò áè÷êä¢ä òàœº÷èí ø¢ëã÷íðèí ¢¢ä³âðì¢ä óìøâ. Ýäí äóóëàä, áèèë³ä ÷èãí áèëã-ýðäì³í ¢ç¢ëâ. Ìàðºàíà æþðèí õàíüä îðñí ê¢íäò³ ãèè÷íð áè÷êä¢äèí áèëãèíü ¢íë³ä, ýäíä á¢ë³í ¢ãì¢ä êåë³ä, ºàøãóä á³ð¢ëš ´ãâ. Ýí éîâäë ꢢêä-ê´â¢äò èê óðìä ´ãâ.

Îäàõí Ýëñòä Í. Ïàëüìîâèí íåðò³ Êåëí-óëñèí ìóçåéä "Ñóâñí äîëüãàíà àñõðëò" ãèäã º³³õ¢ë áîëâ. Ýíä Á.Á. Ãîðîäîâèêîâèí íåðò³ ÊàëìÃÓ-í áîëí Ýëñò áàëºñíà 15-÷ òîéãòà äóíäûí øêîëûí êåâñ íåêëºí³ áîëí èøê³ êåëí³ èñêóññòâèí ñòóäèéñèí (Ìàðèÿ Çàãèðîâíà Ýëüäåðîâà ºàðäíà) ãåø¢äèí ê´äëìø îëí ³ìòí³ îíüãò òóñõàãäâ. Ì.Ýëüäåðîâà ïåäàãîãè÷åñê íîìèí êàíäèäàò, äåêîðàòèâí-äàìøëòûí èñêóññòâèí ìàñòåð. ªàðà ýðäìä íàñí-šèðºë³í íåð³äš³í³. Äàãåñòàí óëñèí àâúÿñàð êåâñ íåêëºí³ êåðãò èê îíüãàí ´ã÷ éîâñìí. ѳ³õí àâúÿñ-çàœøàëûã áàº÷óäò ê¢ðãš ìåä¢ëš³í³.

Äàëäã÷ šèëì¢äò "Õàëüìã ¢íí" ãàçåòä ê´äëš éîâñí æóðíàëèñòíð äóíä ä³³í³ âåòåðàí Áåìáèí ªó÷à ïðîïàãàíäûí áîëí àãèòàöèí ³œãèí ºàðäà÷ áîëš ê´äëš éîâëà. Ê´äëìøò³í éèð äèãò³-òàãòà ýí ê¢í, ñîíüí îëí ñòàòüÿñàðí óìøà÷íð äóíä òààñëò îëäã áèë³. Óðäíü áàãø áîëš ê´äëš éîâñí ò´ë³ä³í áຠíàñòà æóðíàëèñòíðò ýí êèëìš ºàðºäã. Êåëñí ¢ãíü äèãò³í òóñàä á³³äã, áîëºàìšòà õ³ë³öò³, ã¢í ìåäðëò³ ªó÷à Óáóøàåâè÷èã Ñèâðò áàãø áîëš ê´äëš éîâõäíü ³ìòí "Ó÷è Îáó÷àåâè÷" ãèš äóóääã á³³š.

Õàëüìãò 27 õóðë áîëí ì´ðã¢ëèí ãåð á³³í³. Òàœº÷ä ñóâðºñ ÷èãí áîñõãäëà. ²ìòí òèèã³ð³í îäàä áàñ çàëüâðàä ì´ðãí³. XX çóí šèëèí ýêëö³ð Õàëüìãò 90 ºàð èê áîëí áè÷êí õóðë áèë³. Òåíä 3 ì蜺 øàõó ãåëœ ¢¢ëääã áèë³. 30-÷ šèëì¢äò Ñòàëèí³ çàêâðàð õóðëìóä òàðàãäâ. Ãåëœã¢ä èê öààšëà õàðºóëãäâ. Õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð ê¢÷³ð òóóñí ó÷ðàð òàœº÷ä øàð øàší äåëãðäã³í óóðâ.