Хальмг келн улс эврі ґвірц сііхн бииєірн Ірісід біітхі делкід темдгті. Ульяновскд бііх «Волга» ансамбль «Чичрдг» би белдљ ўзўлхин туск зіњг шидр ирв. «Ґґрднр» бииєин театрин урн-билгин єардач Надбита Петр «Чичрдг» би эн багд белдљ тівв. Наталья Ионова єардљах ансамбльд артистнр эн седвіриг таасљ тосв. Кецў сііхн болсн деерін хальмг би биилхд амр бишиг эдн медні.

Сүл җилмүдт хальмгар келдг баһчудын тонь баһрад йовна. Эннь маш хармслта йовдл болҗана. Юнгад гихлә мадн хальмгуд төрскн келәр хоорндан эс дуһархла, мана хальмг келәр кен күүндх? Тедү мет хальмг келәр күүнддг, хальмгар ухалдг, хальмгар келвр, шүлг бичдг баһчудыг альхн деерән бәрәд, эрк биш урмд өгәд бәәх кергтә. Теднә негнь Бояра Өлзәт гидг күүкн мөн.

Ґдгі цага умшачнрт Шугран Веран нерн хальмг утх-зокъялла ґґрхн залєлдата. Давсн зун љилин љирдгч љилмўдин чилгчір хальмг утх-зокъялд энўні нерн орсмн. «Нарн альд хондв?» гидг дегтр барас єарлєнла Шугран Веран нерн цугтад темдгті болсмн.

1990-гч җил Улан-Баатрт дөрвн ботьта “Моңһл нууцын келкә” гидг бичкн дегтр барлгдсн билә. Эн соньн дегтриг олн умшачнрт тус болх гисн сана зүүҗ седкүлч Сумъягин Җамблдорж зокьяҗ бичсмн. Бидн моңһлчуд эврән бийән, Моңһл орн-нутган эс медхлә, кен мана сән мууһинь келҗ өгх билә? Тегәд бидн Делкәд юуһарн өмн һарад түрүлсн биләвидн? Йир түрүләд давад һарх юмн бәәнү, угай?

Һазадын орн-нутгудт тоомсрта хальмгуд баһ биш. Теднә негнь – номт, НОАК-ин авиацин полковник Мань Лин (Сувса). Энтн Аюка хаана нег уңг-тохма күн. Йирдгч җилмүдт эн аваль Аму Гуранла хамдан Хальмгт ирлә. Мана таңһчд күндтә гиичнриг болн тедниг дахҗ ирсн улсиг кезәңк хальмг авъясар цаһан идәһәр тосла. Тедниг күндләд хадг чигн татла. Кесг өдрмүдин туршарт болсн харһлтс өвәрц билә. Өвкнриннь һазрт ирсн улс хальмгудын бәәдл-җирһләр, авг-бәрцәр, уул авъяс-заңшалар икәр соньмсҗ, кергтә тоот медҗ авсмн.

Хальмгин шўлгчнр бає наста бичічнрин нарт-делкін марєан - фестивальд дипломантнр болв. Єурвн орн-нутгин бичічнрин ниицісиг, бичічнрин нарт-делкін нииціг хамцулсн эн фестиваль тавдгч кемдін болљана. Шўлгліні болн шўлгўдиг орчуллєна марєан-фестиваль «Иньгллтин кґві» гисн сііхн нер зўўні. Ірісін, Беларусин, Украина бичічнр бає наста бичічнриг дґњнхір иим керг-ўўлдвр љил болєн кўціні.

Хальмгуд кезіні цагас авн урн єарин эрдмті улс біісмн. Малан ґскід, нўўдл љирєлір біісн імтн малас авдг эдл-уушан йир сіінір олзлљ йовсмн. Махинь идід, дотринь чигн хотд орулад, ўкрін сааєад, ціієін чанад, чигі бўлід, тос цокљ авад, хот-хоолын зўўті цугнь эд-бод кегдљ йовсмн. Дікід болхла малын арсиг иділід, хагсаєад девл, єосн-башмг кўртл уйдг, олн-зўсн маля кедг, арснас кесн мишгўд, даальњгуд, нань чигн тоотыг ґдр-бўрин ўўлдвртін, хаалєд йовсн цагтан олзлљ йовсмн.

Җилмүд дигллһнә Юань-ши моңһл-китдин дегтрт бичсәр, эцкнь Есүгей-баатр маңһдыг дәәлхәр цергә аянд һарсмн. Тиигхд маңһдын цергин толһач Темүҗин бәрәнд авгдсн бәәҗ. Дегц Есүгей-баатрин авалнь көвү һарһна. Нудрмдан хатсн цус (нөҗг) атхсн нилх төрнә. Тер цусн улан чолуна бәәдлтә болна. Эцкнь хортыг дәәлсн күцәмҗд байрлад, көвүндән бәрәнд авгдсн күүнә нер өгнә. Тегәд көвүнь Темүҗин гидг нертә болсмн.

Хальмгин хотл балєснас арвн дууна єазрт шар харєа модна олар урєсн єазр бііні. Элстіс хол биш бііх эн єазрт амрхд йир таалта, энд аєарнь йир сенр, эрўл-менд батлгч кўчті. Ґвірц эн єазрт ирід, яєљ мана кўчр халун, хагсу салькта єазрт иим соньн модд урєсн болхв, гиљ саннач. Урднь теегт уласн болн жукн мод урєаљ болдгинь цугтан меддг. Єањ халунд шар харєа яєљ єарна гиљ кесгинь алмацљасмн. Болв мод урєадг кґдлічнр зґрглід, ю чигн урєаљ болхинь медўлв.

Тґрскн харсгч Алдр діінд бірсн Диилврин 75 љилин ґґнд нерідід, дўрслўлгч искусствин ўўдіврмўдин марєан зарлгдсн біісмн. Ґдгі цага ўйин улс імд бііхдін ґвкнрин диилвриг мартшгон туск єол тоолвртаєар марєан давулгдв. Терўнд 21 зурач орлцљ, диилврин туск тґрт нерідсн ўўдіврмўдін жюрин оньгт тусхав.