Хальмг АССР-ин болн Әрәсән Федерацин ачта артист Эрнҗәнә Нарман нерн таңһчд темдгтә. Насн-җирһлиннь туршарт үүдәгч халхд үүлдҗ, хальмг улсин билг-эрдмин болн сойлын делгрүллһнә халхд аһу ик тәвцән орулсн күн мөн.

«Диилврин ґдр» (День Победы) гидг дун мана љирєлд бат орман эзлід, хґн сарин йиснд нег ўлў чеељин гўн седклтієір соњсгдна. Лев Лещенко, Муслим Магомаев болн нерті нань чигн олн дуучнр эн дууг дуулљ йовсмн. Дууч болєн дуунд эврі седклин килісін орулљ, тодлврин санлан медўлљ дуулљ йовна. Дін тґгссн байрта ґдрлі залєлдата дун ўйнриг хамцулљ, седклинь негдўлљ йовна. Эн дууг олн келнд орчулсмн. Хальмг келнд дууг бичіч, седкўлч, багш Канкан Эрднь орчулсмн.

Нег кўн ик герті билі, дотрнь ик беш біісмн. Болв ґрк-бўлнь ик биш – герин эзн болн авальнь. Ўвл ирхлі, герин эзн бешін мел тўлід бііљ, белдсн модан сарин эргцд шатаєад чиліні. Тўлдг модн уга, герт киитн. Тиигхлі, эн кўн модар кесн хаша-хаацан хамхлад, терўгір бешін тўлні. Хаша-хаац уга герт улм киитн болв. Эн герин єазак ора деер єарад, терўг хамхлад, бешін тўлні. Тернь шатад унтрхла, дотрк ора эклід хамхлна.

«Ґґрд-хальмгуд: XII-XIX зун љилмўд» гидг дегтрт (тўўрвічнрнь – номтнр А.Басхаев болн Р.Дякиева) «Зург зурлєна эрдм болн урн тосхлт» гидг соньн іњг бііні. Энўг мана умшачнрт медўлх санатавидн. Номтнрин бичсір, хальмгудт зург зурлєна эрдм болн скульптур келн-улсин урн тосхлтын зањшалын хўвнь біісмн. XVII зун љилмўдт ґґрд-хальмгуд Аблаин кит, Дархан-Дорљин кит (храм «Семь палат»), шиві Учуру-хан кит гидг эврі онцта, ґвірц урн тосхлтын бумбс ўўділі.

Дііні цага олн дун эн ґдрмўдт соњсгдад бііні. Тедн дунд Расул Гамзатовин «Журавли» гидг дууг меддго кўн уга болх. Дууна айс эклід соњсгдснас авн імтн тагчгрљ, айст, ўгд авлгдљ, цаг зуур менрсн болна. Дууна кўчн тиим. Діінд імнісн хаєцсн 27 сай імтні санлыг мґњкрўлсн дун кені чигн седклд кўрні. Тґрскн єазран харљ ирсн тоєрун шовуд мет эн дун дікніс Диилврин эн љил маднур ирљ, тґрскніннь тґлі імін эс ірвлсн ґвкнриг дікніс уханд орулв.

Мана номтнр, тер тоод Хальмг номин Тґвин кґдлічнр хальмг келн-улсин амн урн ўгин зґґр, билг-эрдм, сойл хадєллєна кергт аєу ик тівцін орулљана. Шидр энд кґдлдг номин кґдліч Увшин Татьяна «Харєа сііхн харнла» гидг ут дууна туск соньн статья Хальмг номин Тґвин зіњгллєні барин єарцд барлсмн.

Хальмг келнд күн болһнд эңкр, седклд өөрхн нег үг бәәнә. Эннь «ээҗ» гидг үг. Өдгә цагт эн үг «ээҗ» (бабушка) гидг чинр зүүҗәнә. Кезәңк цагт эн үг эк (мама) гидг чинр-утхта бәәсмн. Болв күн болһна җирһлд эк болн ээҗ әдл кевәр ик чинртә, әдл кевәр хамгин эңкр болн хәәртә улс мөн. Хальмг улсин билг-эрдмд зәрм дуд экд, зәрм дуд ээҗд нерәдгднә. Болв төрскн келәрн ээҗ гиҗ нерәдҗ келнә. Ямаран болв чигн дууг дууч дуулхас урд болн көгҗмч шүлгт айсинь буулһхас урд тер дууна үгмүднь шүлгчин седклднь үүднә.

«Нўўдлі» гидг дууг ямаран нег концертд, байрин керг-ўўлдврт, імтн олар хурсн ніірт соњслго бііхшвидн. Хальмгуд љирєлиннь туршарт ўўдісн олн дуунасн эн дууг мартлго біідгнь соньн. Дурна туск дун кўн болєна седкл авлљ, эврі љирєлірн бііљ, єазр деер љињнљ йовна. Бичкндін мадн дууг сііхн айсарнь меддг билівидн. Цаг ирід, гиљгті баєчуд болхларн Нўўдлілі ідл «нўднь сііхн» кўўкн арвт болєна љирєлд учрад, дун тедні седклиг медўлљ йовв. Наста улс болхла, бає цаган санљ, дууна айст авлгдна.

1771-ч љилд ґґрд-хальмгин ик зунь Увш-хааг дахад урдк ґвкнриннь єазр темцв. Тер цагас авн ґґрд-хальмг улс іњглід хойр зуун љилин туршт Ірісід болн Китд онц-онцар біісмн. Ґдгі цагин шинљінгин ґґрд хальмгудын урн-зокъял ґргн болн байн. Зуг иљлин хальмгуд энўні тускар далаєар медхш. Эдні олн дуудт, домгудт иљлин тускар келгдљ йовна. Йирдгч љилмўдт єазадын ордудас: Америкіс, Францас, Китдіс, Моњєлас болн нань чигн ґвкнриннь єазрт ирдг болсмн.

Менд йовнт, манахс
Кґгљмин белг