Дегтрин сањ цагин біідллі ирлцўлљ шинрўллєні тґр орн-нутгт кўцігдљіні. Федеральн шањгас терўнд мґњгн єарєгдљана. Терўнд кўрхин тґлі дегтрин сањмуд ўўлдврін шунмєадулљ олн марєанд орлцх зґвті. А. Амур-Санана нерті Келн-улсин дегтрин сањгин єардач Каншан Надеждан келсір, Ірісін сойлын министерствин зіњгллєні болн тооєин департамент федеральн трансфер авхин тґлі дегтрин сањмуд дунд марєа бўрдіні. Эн љилі марєанд Ірісін 82 субьектас 549 дегтрин сањ орлцв. Тедніс 110 аштнь йилєљ авгдв. Иигід 59 субьектин дегтрин сањмуд сін аш ўзўлљ, марєанд диилвр бірв.

Хальмг келн-улсин кґгљмин ўўділт энтн олн імтні билг-эрдмин, сойлын зґґр мґн. Ду-бииєин «Бамб цецг» государственн ансамблин ханьд билгін ўзўлљ йовсн артистнр Улан Барбаевна Лиджиева, Валентина Нимгировна Гаряева, Валентина Бадминовна Ильцаранова, Антонина Георгиевна Мукаева, Булгун Бюрчиевна Манджуракова, Лидия Алексеевна Кулешова ахта хальмг олн імтні дуд дуулљ хадєлљ, хґґтк ўйнрт ўлдісн болдг. Эдн давсн зун љилин 1956-1957-ч љилмўдт хальмгуд тууврас ирсні хґґн хальмг дууна билг-эрдмиг шиніс сергіљ, хадєлљ делгрўлљ йовсмн.

Даргинск актер Мухтар Нуховиг мана тањєчд імтн сін медні. Даргинск кґгљмин-драматическ театрин артист Хальмгт тўрўн болљ 1995 љил ирсмн. Тиигхд Омарла Батырайин нерті театр Хальмгт гастрольд ирсн билі. Тањєчин уйн хілієічнрин театрин тііз деер эдн авч ирсн нааддан ўзўлсмн. «Долина шаха» гидг наадыг хілісн хальмг хілієічнр даргинск артистнрин билг-эрдмлі таньлдв. Тер цагас авн хойр театрин залєлдан эклсмн. Дарук љилднь Хальмг ТЮЗ Избербаш орад, тенд «Араш» болн «Где же ты, моя корова…» гидг наадан імтні оньгт тусхасмн.

Моњєл келтнрин авъясмуд ик зуудан ідл болна. Кезіні цагт ґвкнр цецн ухаєарн љирєлин зокалд хўврісн зірм авъясмудын тускар бичхмн. Моњєлмудла залєлда бірдг, теднлі хірлцдг імтн, тер дотр номтнр цуг терўгинь сін медні. Болв чигн зірм тоотыг сергіснь сін болх.

Мана ах наста, ик нертә хальмг шүлгчнр, бичәчнр Калян Санҗ, Эрнҗәнә Константин, Дорҗин Басң, Инҗин Лиҗ, Басңга Баатр, Будҗала Егор сәәһән хәәһәд йовҗ одв. Зуг теднә бичсн шүлгүднь ард үлдсн маднд герәсн болад үлдв. Өдгә цагт баһ наста хальмг келәр бичдг шүлгчнр ховр болвчн бәәнә. Эднә негнь Бакура Нәдвдин Байр, нууц нернь болхла – Каакна Шонгта. Юңгад гихлә Байр Каакнахн әәмгә күн.

Олн шовудын дотр мана хальмгуд харада шовуг онц күндлҗ бәәнә. Эн күндлснә учрнь юундв гихлә, эрт-урд цагас авн улан залатнр харадан зөргтә йовдлыг тууль-домгт мөңкрүләд, баһчудтан үлгүр кеҗ келәд йовна. Бичкн хар шовун мана өвкнрин тууль-домгт яһад тиим тоомсрта болсмби?

Эн љил мана Шарнут селіні хальмг келн-імтні «Теегин айс» ансамблин 60 љилин ґґн кўцљіні. Эн ансамбльд мини эк Муучкан Шонта, мини дў кґвўн Муучкан Николай, дў кўўкм Муучкан Булєн орлцљ йовла. Би йисдгч классасн авн ду дуулдг билів. Мини дуулсн тўрўн дун – «Хаалє». Би грампластинкд бичљ єарєсн Кулешова Лидиян дууг соњсад дасч авлав. Мини эк эн ансамблин дууч билі.

Хальмгин автономин 100 љилин ґґнд нерідсн номин сўўртін Санкт-Петербургд бііх Дорд ўзгин єар бичмрин кўрілњгин номтнр соньн нег илдкл кев. Терўг филолог номин кандидат Александр Зорин болн єоллгч зурач-шинрўліч Любовь Крякина номтнрин оньгт тусхав. Ґвірц хальмг бичмр дурсхл олдсна тускар, тґвд келні бичлєір тер бичгдсні тускар тедн зіњглв. Соньн олвр тўрўн эдні єарт тусхларн зґвір эвдрсн, салврсн біідлті біісмн. Тегід терўг цеврлід, диглід, ямаран диг-дарата біісинь йилєхин тґлі дала цаг болн ик кўчллт керглгдв.

Хальмг Тањєчин билг-эрдмин ачта ўўлдіч, Хальмгин тўрўн драматург, 1934 љиліс авн СССР-ин бичічнрин нииціні гешўн Бадм Эрдниевич Эрдниевиг імтн ода чигн сіінір тодлна, ханмљта седклтієір энўні тускар бўлін ўг келні, санлынь кўндлљ тевчні. Эрднин Бадм тањєчин тґлљлтд, батрлєнд, делгрлтд зґвті тівцін орулсиг темдглх кергті. Нег ўлў хальмг келн-улсин билг-эрдм, сойл шиніс сергіљ, хадєлљ, делгрўллєні кергт насн-љирєлін нерідсн кўн гиљ ґгљіллєн угаєар келљ болхмн.

Зун љил хооран Цуг Хальмгин тўрўн съезд белдід, ямаран ик кґдлмш кегдсинь ода нам кўн медљіхш. Советин йосн эклід батрљасн, дііні-политическ біідл дала тґвшўн биш біідлд белдвр кегдљ, 1920 љилд съезд хурах таал учрсмн. «Теегір, теегір хальмгуд дунд…» гисн дун ўўміті болн чинрті цагиг тодлхла, тер дарунь кўўні уханд орна.