Хальмг улсин бичәч, СССР-ин болн Хальмгин бичәчнрин ниицәнә гешүн, Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч, Элст балһсна күндтә иргн Җимбин Андрейин 100 җилин өөнд нерәдсн керг-үүлдврмүд таңһчин сурһулин бүрдәцсәр кегдҗәнә. Хальмгин билгтә үрнә хурц үгәр бичгдсн 40 шаху үүдәвр аңһчин тууҗиг болн теегин әмтнә күч-көлсиг болн күцәмҗиг делгрлтин йовудт үзүлснь урн үгин утх-зокъялд зөвтә орман олсмн. Хальмг һазран, Элст балһсан немш-фашистк хортнас сулдхҗ авсн баатр Җимбин Андрейин дәәчин болн билгтә бичәчин үүдәврмүдлә олн сурһульчнр шинәс таньлдҗана.

Эн җилин бар сарин 5-д мана таңһчд нертә бичәч, Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцач, хортнас Элстиг сулдхсн дәәч Җимбин Андрейин 100 җилин өөн темдглгдхмн. Ачта амрлһндан һархин өмн Андрей Манганыкович «Хальмг үнн» газетин ах редакторин дарук болҗ көдлҗәсмн. Дала үг-күр уга, төвшүн сәәхн заңта, деерлкх санан уга һольшг, сән седклтә ах үр, һардач бәәсмн.

Җирдгч җилмүдин чилгчәр «Хальмг үнн» газетд намаг ирҗ көдлхд медрлтә, билгтә, көдлмшән юмна түрүнд тәвдг ах үүрмүд көдлҗәлә. Теднә кень чигн байн дамшлтта, келнә өвәрц билгтә, үгдән мергн билә. Теднә өөр бәәһәд, бичсинь умшад, күчрдсн цагт заавринь авад көдлҗ йовсн кемиг тодлулхар эн цөөкн мөр бичгдҗәнә.

Эн җилин зунар Кизләр Әәдрхн хоорндк төмр хаалһин тосхлтын найн һурвн җилд нерәдгдсн темдгтә йовдлмуд мана таңһчд давулгдснь тодлгдв. Эн хаалһ Сталинградск дәәлдәнә болн Төрскән харсгч Алдр дәәнә йовудт ик чинр зүүснь өдгә цагт лавтаһар медгдҗәнә. Ахр цагин кемжәнд, йисн сара хонгин эргцд, күүкд улс, көгшд болн арвтнр 365 дуунад төмр хаалһ тосхсн болдг.

Төрскән харсгч Алдр дән гүргүдән орсн кемд хальмг улсиг олна хортнд тоолад, цааҗла харһулад, төрскн һазраснь хол Сиврүр тусмн. Залу улс дәәлдҗ йовсн цагт гертнь көгшд, күүкд улс болн бичкдүд улдсмн. Эднә өөрхн улсиг цааҗла харһулсна тускар дәәлдҗ йовсн салдсмуд медсн уга. 1944 җилин үвлин чилгчәр-хаврин эклцәр хальмг салдсмудыг фронтас буулһад, келн-улсин онц әңг бүрдәгдҗәнә гиҗ мекләд, Широковск ГЭС-ин тосхлтд йовулсмн. Эннь хальмг улсиг цааҗла харһуллһна хойрдгч девсңгнь болсмн.

85 җил хооран Халхин Һолд ик дәәлдән болсмн. Тенд моңһл теегт японя әәрм болн советск-моңһл церг хоорнд дәәнә үүлдвр болсмн. Советск болн моңһл цергчнр тер дәәлдәнд японя цергиг хамц цоксн диилвриг тетклһнд Хальмг цергчнр орлцсн учрар Халхин Һол деер болсн дәәлдәнә туск илдкл белдгдҗәсн цагла дәкн нег ончта йовдл учрв.

2004 җилин һаха сарин 1-д Ар Осетин Беслан балһсна 1-ч тойгта дунд сурһульд әәмшгтә йовдл учрад, дигтә хөрн җил болв. Тиигхд һурвн зун һар күн, тер тоод 186 бичкдүд, әмнәсн хаһцсн билә.

Иим нертә хураңһун презентац хөн сарин чилгчәр Москвад Поклонная уул деер болсмн. «Цугтаһинь нерәрнь тодлхмн» гидг үүлдврин йовудт «Олн келн- улсин Диилвр» төсвин дииләчнриг тер өдр байрин бәәдлд ачлсн болдг.

- Мана элгн-садыг, цуг хальмг улсиг ямаран чигн учр угаһар урвачнр гиһәд хол Сиврүр туусна туск зәңгиг 1944 җилин эклцәр теднәс бичг ирхлә медҗ авлав. Чееҗм бүтәд, уурм күрәд, яһад мөшклһн-зарһ угаһар неринь һутаһад, төрүц гем уга улсиг җиңнсн киитнлә туусмб гиһәд үүмҗәләв, дәкәд тесч болшго болад, кеер һарад, нам ууляд, тедү дүңгә икәр теднә тускар седклм зовад бәәв, - гиҗ Төрскән харсгч Алдр дәәнә түрүн өдрәс авн церглҗәсн хальмг нисәч, зөргтә дәәч һашута тодлвран келәд, санаһан медүлсн билә.

Хулһн сарин 12-т Хальмг ик сурһульд урднь һардачар үүлдҗ йовсн Герман Борликовин санлд нерәдсн керг-үүлдвр давулгдв. Һурвн җил хооран Герман Манджиевич сәәһән хәәсмн. 1990-ч хамгин күнд җилмүдт Герман Борликов Хальмг ик сурһуль толһалсмн. Түүнә һардврт кесг шин лабораторь, оютнрин бәәрн, багшнрин төлә гермүд эдлврт орсмн. Җирһлиннь туршарт Герман Манджиевич номин болн багшин өргн үүлдвр күцәҗ йовсмн, 250 һар номин көдлмш бичв, Әрәсән болн һазадын орна тавн ик сурһулин күндтә профессор мөн.
Герман Манджиевич өр-өвч седклтә күн бәәсмн, тиим сурһмҗиг энүнд ээҗнь Болха Борлыковна өгв. Өнчрсн көвүг эн эврән өскҗ босхсмн.
Баһ насна үүрмүднь бас эн өдр тодлврарн хувалцв. Новочеркасск политехническ ик сурһульд сурчаһад Герман Борликов экләд номар соньмсҗасмн. Кесг шинҗллтән баһ наста номт ик сурһульдан болн таңһчдан нерәдсмн. Элстә һазрт бат ул-сүүртә олн давхр гермүд тосхлһна кесг эв-арһиг билгтә инженер болн номт үүдәв.
Профессор Борликов хойр дәкҗ Көк теңгсин көвән ик сурһульмудын негдлтин президентд суңһгдла, Әрәсән болн Хальмг Таңһчин делгрлтд ик тәвцән орулсндан орденмүдәр болн медаляр ачлгдла. Һардач Борликовин күцәсн цуцрлтан уга үүлдврин ашт ода Хальмг ик сурһуль орн-нутгин сүүр тәвгч (опорный) вузмудын тоод орҗана, ик сурһулин иргчин делгрлтд номт болн һардач ик тәвцән орулсмн.
ҖААХАН Бадм