Хґн сарин 17-д Октябрьск района Мирный селінд біідг Тґрскін харсгч Алдр діінд орлцач Дорљин Моктин Кару 100 нас наслв. Ончта ґґнлінь ветераниг Хальмг Тањєчин Толєач Хаска Бату ірўн цаєан седклісн йґрієід, «Лада-Гранта» тамєта кґлгн-кўч белглв. «Тана љирєлин хаалє ірўн нерин, тівсн кўлсдін зўтклєні болн тесврин ўлгўр болљана. Танд кесг зовлњ болн кўнд-кўчр йовдл даах учрв. Бичкнісн авн Та дархнчин болн малчин эрдм дасч, кўнд болн хар кґдлмш кўціні гидгиг медвт. Дііні хґґн Хальмг Тањєчиннь босхмљд Та ик тівцін орулљ, эвріннь тґрсн болн ґсід-боссн єазртан эњкр болљ ўўлдљ йовлат.

Шидр эвріннь документс ахулљаєад, хуучн цага зург оньгтм тусв. Шарлад хуучрсн зургт мини эцкин ґрк-бўл Сиврт тууврт біісн цаг тодлљ, тер љилмўд хальмг улсин љирєлд кедў кўнд болв чигн цуєар хамдан бііснь эднд ик байрта болљахинь медўлљіні. Мини эцк тер цагт кўсдундур наста бичкн кґвўн билі, эн ээљиннь ґвдг деер сууна. Тер зургт мана авєнр, тер цагт зурєата болн йисті кґвўд, мана аав эгчтієін, зеенрнь болн хам-хоща біісн кґвўн. Зургт тодлгдсн улсин чирі чилгр, байрта бііхиг ўзљ болхмн.

Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагт баатр дәәчнр, зөрмг партизанмуд диилвр делдхд нилчән күргсмн. 1942 җилин июль сарин чилгчәр Хальмг ВКП (б)-н обком Элстд болн улусмудт коммунистнриг, комсомольцнриг, эврә сән дурар үүлдх саната улсиг орлцулҗ, күүчлһнә (истребительск) отрядмуд тогтах шиидвр авсмн. Сентябрь сард Әәдрхн балһснд партизанмудыг белддг шишлң школ бүрдәгдв. Элстин истребительск отрядын дәәчнр, 28-ч әәрмин цөөкн цергчнр, хөөннь Хальмгин һазрас немшнрәс зулҗ ирсн улс, Әәдрхнә комсомольцнр, 51-ч әәрмин цергчнр чигн школд орҗ, шишлң белдвр авсн болдг.

Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагт мана орн-нутгт фашистнр эзлсн һазрт партизанск отрядмуд бүрдәд, деермчнрлә ноолдҗ йовсмн. Эдн ик зуудан ө-шуһу модн урһдг һазрт үүлдҗ йовсн болдг. Хальмгт чигн партизанмуд өшәтнрлә зөргтәһәр дәәлдсмн. Мана һазрт партизанмудт үүлдврән күцәхд йир күчр-күнд бәәсмн. Эргндән нег чигн урһа модн уга халцха тег, ундан хәрүлхәр седхлә, өөр-шидр худг чигн олхд берк күнд. Тер бийнь мана һазрт партизанск җисән үүлдҗ йовсмн. Партизанмуд авсн даалһвран күцәһәд, залу-зөрмг кевәр фашистнрлә ноолдад, төрскн һазр-усан харсч йовла.

Алдр Диилврин 75-җилин өөнин өмн өргнд Төрскән харсачнрин тускар мана газет олн материал барлҗана. Бас нег тиим күүнә тускар келҗ өгхәр бәәнәвидн. Көтчнрә района Сарпа селәнд бәәсн хошуда уңг-тохма, зәәсңгүд арвна күн Сангаджи-Горяев Дорджи Басангович бас Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцсмн. Эн медәт зун наснд күрч, ут нас наслсмн. Цааснд 1920 җилин сентябрь сарин 10-д төрҗ гиҗ хаҗһрар бичәтә бәәҗ. Үнәр болхла Саңһҗ-Һәрән Дорҗ 1918 җилд, Мөрн җилд, төрсн болдг. Олн җил хооран әмтн хаҗһрар бичгдсн насан чиклҗ, иткүл цаасан сольҗасмн.

Хальмгин күүкд улс залу улсла дегц Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцҗ, диилвр делдсн билә. Теднә негнь мана һазра күүкд күн Раиса Семеновна Полтавская мөн. 1941 җилин октябрь сард 18-тә Раиса Полтавская арвн һурвн баахн күүктә хамдан эврә сән дурар цергт мордсмн. Орн-нутгин өмн үзгт түрүн болҗ тогтагдсн санитарн багд орҗ, дәәллдҗ йовсн әәрмд церглв. Маша Белоконь, Люся Бугаева, Ася Хаглышева, Поля Куликова, Тоня Холина, Маша Бобрышева әрә насни дигт күрсн баахн үр күүкднь Раиса Полтавскаяла хамдан церглҗ, дәәнә цагин күчр-күндиг дааҗ йовсмн.

Дөч һар җил хооран би Элстин Х.Б.Кануковин нертә педагогическ училищд ВЛКСМ-ин комитетин сегләтрин үүл дааҗ йовлав. Төрскндән дурта болдг, төрскн һазр-усндан эңкр болдг, ах үйин улсин цергә болн күч-көлснә туурмҗта йовдлмудар соньсмдг сурһмҗ баһчудт өгдг биләвидн. Тер цагт олн зүсн чинртә керг-үүлдврмүд бүрдәгддг билә, соньн төсвс күцәгддг бәәсмн. Дәәнд орлцсн күүкд улсла бүрдәгдсн харһлт тодлгдҗ, одахн давсн болҗ медгднә. Терүнә тускар келҗ өгхәр бәәнәв.

Лаганьд би нег соньн кўўнлі таньлдв. Музан Лев Лаганя РМО-н администрацин экономикин болн єазра хірлціні іњгин ахлачин дарукар кґдлні. Сул цаган Лев Борисович діінд імнісн хаєцсн, зіњг-зі угаєар геедрсн эврі єазра улсин хііврт тусхана.

75 љил хооран Тґрскін харсгч Алдр діінд мана салдсмуд імін ірвлл уга діілдід, диилвр бірсмн. Эн діінд хальмг кґвўд ўкліс іілго, хортнла ноолдад, баатрльг йовдл ўзўллі. Тедні негнь - Басњ Сангаджиевич Семенов.

Хальмг Тањєчин Келн-улсин архивд Майоровихні ґрк-бўлин туск документс хадєлгдљана. Холдљ одсн цагин чинрті йовдлмудар, нег єазра улсин љирєлір болн эдні кељ-кўцісн керг-ўўлір соньмсдг, тґрскн єазриннь тууљиг шинљлдг імтні тґлі эн архив йир туста болљахнь мґн.