Ìàíà òàœº÷ä áèëãò³ áè÷êä¢äò òåõíèêèí áîëí åñòåñòâåíí-íîìèí ã¢í ìåäðë ´ãëºí³ šèñ³í äåëãðëò àâàä éîâíà. Èííîâàöèîíí øêîëìóä, ëèöåéì¢ä ´ðã³ð ¢¢ëäš³í³. Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí íîìòíð áîëõëà áè÷êä¢äèí ñàäàñ àâí ê´â¢ä-ꢢêäèã òåõíèêèí äåëê³ä îðóëš, òåäíä ýñâ³ð, ôèçèê³ð, õèìèé³ð áîëí ðîáîòîòåõíèê³ð, íàíü ÷èãí ïðåäìåòì¢ä³ð ã¢í ìåäðë ´ãõ³ð ñåäš³í³.
Òåð êåðãò ñåíòÿáðèí 7-ä Õàëüìã ãîñóíèâåðñèòåòèí ìåäëä Ýëñòèí Ëåðìîíòîâèí íåðò³ óóëüíöä áè÷êä¢äèí óíèâåðñèòåò øèíð¢ëãäñí õîéð äàâõð ãåðò ñåêãäâ. Ýíä øèí ëàáîðàòîðüìóä áîëí áè÷êä¢äèí áèëãèíü õóðöäóëëºíà öóã ñ³í òààë á³³í³. Øèí óíèâåðñèòåò ñåêëºí³ îí÷òà áàéðëà Õàëüìã ÃÓ-í íîìòíðèã áîëí ýê-ýöêíðèã òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ é´ð³š, áèëãò³ áè÷êä¢ä òàœº÷èí ãåðëò³ èðã÷ òåòêòõ³ ãèâ.

Îïåð-ìþçèêëèí ïðåìüåð
Áàñ ýí ´äð õàëüìã óëñèã ê¢÷³ð í¢¢ëºñí³ 75 šèëèí ´´íä íåð³äš Ýëñòä "Áóéñëºí áîëí áîñõìš" ãèäã áóìáèí ´´ð "Õàëüìã ꢢêí" ("Êàëìû÷êà") ãèäã îïåð-ìþçèêëèí ïðåìüåð áîëâ. Ýí¢ã òàœº÷èí íåðò³ êîìïîçèòîð Àðêàäèé Ìàíäæèåâ ¢¢ä³ñìí. Äóó÷íðèã áîëí îðêåñòðèã, öóã îðëöà÷íðèã ñîéëûí îí÷òà ýí éîâäëëà òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ é´ð³š, òåð ºóíäëòà ´´í áè÷³ ìàðòãäòõà, îðí-íóòãèí öóã êåëí-óëñèí èíüãëëò áàòðàä éîâòõà ãèš êåëâ.

Ìàíà 糜ã÷

¥öêëä¢ð òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí ñ¢¢ðèí èê çàëä "Ãàçïðîì ãàçîðàñïðåäåëåíèå Ýëèñòà" àêöèîíåðí Íèèö³í³ 50 šèëèí ´´íä áîëí ãàçèí õàëõèí ê´äë³÷íðèí ¥äðò íåð³äãäñí áàéðèí õóðã áîëâ. Òåð¢íä Õàëüìã Òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ, òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) Àõëà÷ Àíàòîëèé Êîçà÷êî, "Ãàçïðîì ãàçîðàñïðåäåëåíèå Ðîñòîâ-íà-Äîíó" ÏÀÎ-í ãåíåðàëüíûé äèðåêòîð Âëàäèìèð Ðåâåíêî, Ýëñò áàëºñíà àäìèíèñòðàöèí òîëºà÷ Îêîí Íîõàøêèåâ, ìèíèñòåðñòâñèí-âåäîìñòâñèí ºàðäà÷íð, ÐÌÎ-ñèí òîëºà÷íð áîëí îòðàñëèí âåòåðàíìóä îðëöâ.
Áàéðèí õóðãèí ýêëö³ð òàœº÷ä ãàçèí îòðàñëèí äåëãðëòèí áîëí ýíäðê ¢¢ëäâðèí òóñê ôèëüì ¢ç¢ëãäâ, òåð¢íä âåòåðàíìóä òîäëâðìóäàðí õóâàëöâ. Ýíäð ìàíà òàœº÷ä ãàçèí îòðàñëüä 600 ê¢í ê´äëš³í³, òàœº÷èí ðàéîä öóºàð ãàçàð òåòêãäñí á³³í³.
Àëåêñåé Îðëîâ ïðåäïðèÿòèí ê´äë³÷íðèã áîëí âåòåðàíìóäûã îí÷òà ´´íë³ é´ð³š, õîë 1968 šèëä õîòë áàëºñíà ³ìòí³ ãåðì¢äò ãàç îðóëãäñèã ñ³³í³ð òîäëíàâ ãèâ. Ýíäð áîëõëà ìàíà òàœº÷èí õîë ñåë³äò ãàç ê¢ðâ, óäë óãà Êóìñêîé, Îêòÿáðüñêèé áîëí Áåëîîçåðíîå ñåë³äò áàñ ³ìòí³ ãåðì¢äò äóëàí áîëõ. Ýíòí èê ê¢ö³ìš ãèš òàœº÷èí Òîëºà÷ òåìäãëâ. Îòðàñëèí äåëãðëòä ò³âö³í îðóëñí óëñèí òóñêàð êåëõë³ðí Àëåêñåé Ìàðàòîâè÷ îëí šèëä³í "Êàëìãàç" ïðåäïðèÿòèã ºàðäš éîâñí Áàéêñ Óìåðîâèí à÷-òóñèí òóñêàð îíö êåëâ. Ýí ê¢¢í³ ºàðäâðò ìàíà òàœº÷èí ñåë³äèã ãàçàð òåòêëºí³ äààâðòà êåðã ê¢ö³ìšò³º³ð ê¢ö³ãäñìí.
Îí÷òà ´´íë³ èðëö¢ë³ä ïðåäïðèÿòèí äåëãðëòä èê à÷-òóñàí îðóëñí, îëí šèëä³í ¢íí-÷èê ñåäêëò³º³ð ê´äëš éîâõ óëñèã òàœº÷èí Òîëºà÷èí Õàíëòûí áè÷ã³ð, "Ãàçïðîì" ÏÀÎ-í, Ýëñò áàëºñíà àäìèíèñòðàöèí Ê¢íäëëºí³ ºàøãóäàð à÷ëâ. À÷ëâð àâñí óëñ äóíä Õàðèòîíîâèõí³ ´ðê-á¢ë ò³³ç äååð ºàðâ. Âàñèëèé Ãðèãîðüåâè÷ Ñåðãåé ê´â¢ò³º³í óò òîîäàí õàìäàí 70 šèëä³í ãàçèí îòðàñëüä ê´äëš³í³. Ýäí³ ´ðê-á¢ëä ´œãò³ òåëåâèçîð á³ð¢ëš ´ããäâ. Áàéðèí õóðãò îðëöà÷íðò òàœº÷èí à÷òà àðòèñòê Äàíàðà Øàëõàíîâà õàëüìã äó íåð³äâ, "Âåñíóøêè" àíñàìáëèí áè÷êä¢ä áèèëâ. "Ãàçïðîì ãàçîðàñïðåäåëåíèå Ýëèñòà" ÀÎ-í ê¢ö³ã÷ äèðåêòîð Àëè Ñèäàêîâèí ò´ðñêí ºàçðàñ, Êàðà÷àåâî-×åðêåññê Ðåñïóáëèê³ñ, îëí-³ìòí³ áèèºèí àíñàìáëü èðñíü áàéðòà áîëâ.
Ìàíà 糜ã÷

1994 šèëä Èòàëèí á³³ðí ꢢã Ìàóðî Ïðîñïåðèã Ñàõàðà ê´ä³ ºàçðò îëš àâ÷. Òåíä ºàœ õàëóíä éèñí ´äðò³í á³³ñí áèéíü çàëó ³ìä ¢ëäñíü ´â³ðö éîâäë. Ìàóðî ìàðàôîíñê 㢢ëºíä îðëöñí á³³š. Ýëñí ÷àœºàð ¢ë³ñí ó÷ðàð çàëó õààëºàñí õàšèº³ä, ò´´ð÷. Õîéð ´äð äàâõëà, óñíü ÷èëš. Ýí ñóäöàí êåð÷³ä, ³ìíä³í ê¢ðõ³ð ñåäâ. Áîëâ öîãöäíü óñí áຠáîëàä, öóñíü éèð øóëóºàð ´òêðš. Òåã³ä ýí ³ìä ¢ëäâ. Éèñí ´äð äàâñíà õ´´í ñïîðòñìåíèã í¢¢äë ´ðê-á¢ë îëš àâ÷. Òåð öàãò ýí óõàí-ñåã³í óãà á³³š, ç´â³ð ýöš, 18 êèëîãðàìì ãååš.

Ç´â³ð ´íäð óëñ äåëê³ä á³³í³. Äàâñí çóí šèëä Êðàñíîêóòñê áàëºñíä (Õàðüêîâñê îáëàñòü) á³³ñí Ëèçà Ëûñêî ìåë ´ñ³ä éîâñìí. Àðâí çóðºàí íàñòàäàí ýí ´íäðò³í 226 ºàð ìåòð áîëâ, öîãöíü 128 êèëîãðàìì òàòâ. Èê óëñ äàëà õîò ýäëí³ ãèš öóºàð òîîëíà. Áîëâ Ëèçà òèèì áèø áèë³, éèðèí óëñëà ³äë õîò óóäìí, öàãëàíü óíòäìí. Çàœ-á³ðöíü éèðèí óëñàñ áàñ éèëºðäãî á³³ñìí. Ýöêíü ´œãðñí³ õ´´í àâºíü ýí¢ã õ³ë³š àñðâ. Ê¢¢êí àâºòàºàí ²ð³ñ³ áîëí ºàçàäûí îðí-íóòãóä ò´ã³ë³ä çóóëü÷ëâ. Ëèçà ñ³³õí, óõàòà áèë³. Çóóëü÷ëñí êåìä ýí íåìø, àíãëü êåë äàñâ, îëí äóíäûí ñóðºóëü-ýðäì ò´ãñ³â. Ãåðìàíüä ýí¢ã íåð ºàðñí ïðîôåññîð Ðóäîëüô Âèðõîâ øèíšëš õ³ë³ñìí. Ê¢¢êí ä³ê³ä ÷èãí 57 ñàíòèìåòðò ´ñõ ãèš ýì÷ òààš êåëš. Áîëâ öààðàíäíü þí áîëñèíü ê¢í ìåäõø.

Õ¢ ñàëüêí Ðåíå Òðóòàã (Ãåðìàíü) ºàçðàñ 240 ìåòðò ´ðãñìí. Äàðóíü 12 ìèíóò äàâñíà õ´´í ýí¢ã á³³õ ãåðò³ñíü óóšìä, 18 äóóíàä áóó뺚. Ýí çåòêðò³ éîâäëàñ èøò³, ꢢêä ê¢í íåã ÷èê³í, öóã ¢ñ³í ãååš, ºàðàí õàìõëš, äàëà øàâ àâ÷. "Ýí éîâäë ãåíòêí áîëâ, òåã³ä ýíòí íàíä 碢äí áîëš ìåäãäâ. Íàìàã êàìåð öîêš àâ÷àëà, ãåíòêí íàìàã þìí äååãø³í òåœãð¢ð ´ðãâ. Öóã áèéì áàëü÷ã, îëí ç¢ñí ìîää íàìàã öîêâ. ijê³ä áàðóí ÷èêì èê³ð ´âäâ, ýíòí òàñðñí á³³š. Íàìàã þìí ìåë äååãø³í ´ðã³ä á³³â, áè óõàí-ñå㳺³í ãååâ¢â",- ãèš Ðåíå áîëüíèöàñ ºàðõëàðí (1997 šèëèí ìàé ñàðèí 27) ³ìòíä êåëñìí.
Òèèãõä ïîëèöèí 糜ãëñ³ð, îêðóãä íàíü íåã ÷èãí ê¢í õ¢ ñàëüêíä øàâ àâñí óãà. Óðäíü ýí îðí-íóòãò ´â³ðö éîâäëìóä ó÷ðñí á³³š. 1984 šèëä Ôðàíêôóðò - íà - Ìàéíå áàëºñíà ´´ð (Ãåðìàíü) õ¢ ñàëüêí 64 ñóðºóëü÷èã òåœãð¢ð ´ðãš. Áîëâ òåäíèã ýð¢ë-ìåíä ¢ë䳚, õ¢ ñàëüêí ñóðºóëü÷íðèã àâñí ºàçðàñíü óóšìä, 100 ìåòðò áóó뺚.

Íãóåí Òõè Íãà Âüåòíàìèí Àíòõýîíã áè÷êí ñåë³íä á³³ë³. Éèðèí ñåë³í, éèðèí ꢢêí áèë³. Ê¢¢êí øêîëä ñóðäã áèë³, ýê-ýöêíðò³í í´êä áîëš, çåð-çåìø öóãëóëäã á³³š. Áîëâ ó÷ðñí ´â³ðö éîâäë á³³äë-šèðºëèíü ñîëüâ. Íåã ä³êš àñõàð óíòõàð êåâòõë³íü, öîãöíü ôîñôîð ìåò èê ãåðë ´ã³ä á³³â. ªàðàñíü, ê´ë³ñíü, öóã ìàõìóäàñíü äàëà àëòí øàð òîëü ºàðàä á³³â. ¥ð¢íäíü ýê-ýöêíü ꢢêèã ìåäëã÷ä àâ÷ îäâ. Òåäí þì êåñí áîëâ, çóã òåðíü í´êä áîëñí óãà. Òèèãõë³íü ýäí ꢢê³í Ñàéãîíà áîëüíèöä õ³ë³âðò îðóëíà. Ýì÷íð ãåì îëš àâñí óãà.
Íåã ä³êš ýí¢ã òåäí³ ºàçðò òîîìñðòà ìåäëã÷ Òõàíã õ³ë³â. "Ýí ãåðë ÷àìä øàëòã áîëšàíó?" - ãèš ìåäëã÷ ñóðâ. "Óãà, þìí ´âäõø. Ñàðèí ëèò³ð øèí šèë îðñíà õîéðäã÷ ´äðòíü ó÷ðñí ýí ´â³ðö éîâäë íàìàã ¢¢ì¢ëš³í³", - ãèš ê¢¢êí õ³ð¢ ´ãâ. "Ýíòí Áóðõí ³ìòíä áóé ´ã÷³õ öàã. ²³õìí áèø" - ãèš ìåäëã÷ êåëâ. Òèèãš êåëõë³íü ꢢêí ò´âêí³ä, àìð-òàâàðí á³³â. Áîëâ ãåðëíü ¢ëäâ.

Ïðèþòíà ðàéîíà ¡ëä÷í ñåë³í³ "Ìàëûø" íåð³äëºò³ áè÷êä¢äèí ñàäóð ¢ð³í ê´òëñí ýê-ýöêíð, ààâí-ýýšíð ´ð¢í áîëºí à亚 éîâõèíü ¢çš áîëõìí. Îëí šèëä³í ê´äëš éîâõ ñóðºìšëà÷íð ꢢêä-ê´â¢äèã áàéðòàºàð òîñš, öàãèíü ñîíüíàð, áèéñòíü òóñòàºàð äàâóëõàð øóííà. Òåã³ä ÷èãí áè÷êä¢äò ýíä òààñãääãíü ìåäãäš³í³.
Áè÷êä¢äèí ñàäûã îëí šèëèí òóðøàðò Æàííà Ìàíäæèåâà ÷àäìãàð ºàðäšàíà. Íàéäã÷ šèëì¢äèí äóíäóðàð ¡ëä÷í ñåë³í³ øêîë ò´ãñ³ñí³ííü õ´´í Ýëñò áàëºñíà Õ.Á.Êàíóêîâèí íåðò³ ïåäàãîãè÷åñê ó÷èëèùò îðš ýí ñóðñìí. Ñóðºóëÿí ñ³³í³ð ò´ãñ³º³ä, õ³ð¢ ñåë³íä³í èð³ä, ñóðºìšëà÷ áîëš ê´äëìø÷ ò¢ð¢í èøêäë³í ýí êåñìí. Òèèãõä ýíä ñóðºìšëà÷àð ê´äëš³ñí Íèíà Ñàíäæèåâíà Áàíèåâà, Âåðà Ïåòðîâíà Ëàãëàåâà, Ãàëèíà Àáðàìîâíà Ìàíöàåâà áîëí íàíü ÷èãí óëñ áààõí ñïåöèàëèñòä äàœãèí ñ¢â-ñåëâã³í ´ã÷, äàìøëòàðí õóâàëöäã á³³ñìí. Áè÷êí çóóð ê´äëš³º³ä, ê¢öñíä³í ò´âêíäãî Æàííà ìåäðë³í óëì 㢢ä¢ëõèí ò´ë³ ê´äëí á³³š Õàëüìã ãîñóäàðñòâåíí óíèâåðñèòåòä îðš ñóðâ.
Óíèâåðñèòåò ò´ãñ³ñí³ õ´´í ýí¢ã áè÷êä¢äèí ñàäûí çàëà÷ä ò³âñìí. Šèë èðâ³ñ ìåðãšëòíü ´ñ³ä, äàìøëò õîðøàš àââ. Ê´äëìø³í éè뺳í ñ³³í³ð, äààâðòàºàð ê¢ö³äã ò´ë³äíü Æàííà Ìàíäæèåâà êåñã ´´ä³í à÷ëâðìóäàð à÷ëãäñí áîëäã. Áè÷êä¢äë³ ýýëò³ Æàííà Ìàêñèìîâíà áèéíü îëí ¢ðò³ ýê. Àâàëüòàºàí ýâð³ííü ºàðºñí òàâí ¢ð ´ñ³ä-áîñõñí äååð³í ä¢ ê¢¢êí³ííü ´í÷í õîéð ꢢêèã õ³ë³š, êèëìš³í òóñõàñìí. Ê¢¢êäíü öóºàð ÷èê ñóðºìš àâ÷, áèéä³í ç´â ñóðºóëüòà-ýðäìò³, îëíä òóñòà óëñ áîëš ´ñâ.
Õàìäàí ê´äëäã ¢¢ðì¢äèííü òóñêàð êåëš ´ãõèíü ñóðõëà Æàííà Ìàêñèìîâíà èèãš êåëâ:
- Ìàíàä ´´ä³í ìåäðëò³, áàéí äàìøëòòà, êåðã³í ñ³³í³ð ìåääã óëñ ê´äëš³í³. Ýäí äóíä ñóðºìšëà÷íð Íàòàëüÿ Áàñàíîâà, Îëüãà Áàäìà-Õàëãàåâà, Âèêòîðèÿ Ñàêñûêîâà, Ñâåòëàíà Áîñõîìäæèåâà éîâíà.Òåð ìåò ñóðºìšëà÷èí í´êäíð áîëš êåñã šèëèí ýðãöä Âåðà Òàâøàíîâà, Ãèëÿíà Ñàðàíêàåâà, Ãàëèíà Ëèäæèêîâà ñ³³í³ð ê´äëš³í³. Ìàíà êîëëåêòèâ íè-íåãí ´ðê-á¢ë ìåò á³³í³. Îëí šèëèí òóðøàðò Åëèçàâåòà Àíãèðîâà çàì÷àð ýíä ê´äëš³í³. Ýí¢í³ êåäã ³ìò³õí øèìò³ õîòûíü áè÷êä¢ä òààñíà, - ãèâ.
Ö´´êí šèë õîîðàí ýí äîøêîëüí ó÷ðåæäåíü áè÷êä¢äèí ¢íäñíè ñàäò õ¢âð¢ëãäñíü îðòà ãèš ñàíãäíà. Þœãàä ãèõë³ ¡ëä÷íä êåëí-óëñèí ãèìíàçü á³³í³. Òåã³ä ꢢêä áè÷êí³ñí àâí ò´ðñêí êåë³í 㢢í³ð äàñ÷àõíü ýíòí ñ³í éîâäë. "Ìàëûø" áè÷êä¢äèí ñàäò ºó÷í ꢢêí-ê´â¢í îðíà, ýíä ºóðâí áàã ¢¢ëäš³í³. Ñóðºìšëà÷íð ýðäìèííü õàëõàð îëí ç¢ñí ìàðºàñò îðëöš îí÷ðíà. Ýäí ꢢêäò äóðàí, ñåäêë³í ´ã÷, ýäí³ áèëãèíü äåëãð¢ëí³. Áè÷êä¢ä ò´ðñêí êåë³í 㢢í³ð äàñíà, ñ³³í³ð äóóëíà, áèèëí³. Ýäí ñåë³íä á¢ðä³ãääã áàéðèí êåðã-¢¢ëäâðì¢äò äàœãèí îðëöš, áèëã³í ¢ç¢ëí³.
Áè÷êä¢äèí áèëã-ýðäìèí ¢¢ä³ã÷ ýâ-àðºèíü äåëãð¢ëëºí³ ò´ë³ "Ìàëûø" ñàäò öóãíü á³³í³ ãèš êåëõ êåðãò³. Ê¢¢êä-ê´â¢ä ýíä çóðã çóðíà, õîðåîãðàôè÷åñê êðóæîêä îðíà, áèèëäã-äóóëäã äàñíà. Îëí ç¢ñí òóóëüñàð íààää ÷èãí ò³âí³. Áè÷êä¢äèí ò´ë³ áè÷ñí ø¢ëã¢ä³ð ꢢêä àõð íààä ò³âõä³í äóðòà.
Õàëüìã êåë, ñîéë, òóóš äåëãð¢ëëºí³ ò´ðò ýí áè÷êä¢äèí ñàäò èê îíüã ´ããäí³. Ê¢¢êä-ê´â¢äò Íàòàëüÿ Îíêîðîâà õàëüìã êåë äàñõíà. Áè÷êä¢äò àìí óðí ¢ãèí ¢¢ä³âðì¢ä äàñõš, ò´ðñêí êåëèíü ´ð㚢ëõ³ð ýí ç¢òêí³. Õàëüìã óëñèí àâúÿñ-çàœøàëëà, ñîéëëà çàëºëäàòà îëí ç¢ñí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä äàðó-äàðóíü áè÷êä¢äèí ñàäò á¢ðä³ãäí³. Äîðàñ ´ñš éîâõ ¢éíðò øàãøàâäûí ñ³í ñóðºìš ´ãëºíä èê íèë÷³í ýííü ê¢ðãí³. Õàëüìã óëñèí áàéðèí ´äðì¢äò íåð³äãäñí êåðã-¢¢ëäâðì¢äò ýðê áèø ñåë³í³ ìåä³òíðèã äóóäíà. Òèèã³ä áè÷êä¢ä ê´ãøí óëñèã òåâ÷äã ñóðºìš àâíà, ¢éíðèí çàëºëäàí áàòðíà.
Áè÷êä¢äèí ñàäûí ê´äë³÷íð ñåë³í³ á³³äë-šèðºëä øóíìºàºàð îðëöíà. Êåëõä, ñåë³í³ êëóáèí ÿñâðèí ê´äëìøò, õóðëûí áîëí ¢ê³ðèí êåö-òààëûí ÿñðóëëºíà êåðãò ýäí áàñ áîëì ò³âö³í îðóëñí áîëäã. "Òåðåìîê" áè÷êä¢äèí ñàä ñåë³í³ ¢íäñíè ãèìíàçüëà áàò çàëºëäà á³ðš ¢¢ëäí³. "Ê¢í ä´œã³ð, øîâóí äàëâàºàð" ãèäã õàëüìã ¢ëã¢ð á³³äã áèøèé. ¥äã³ àìð áèø öàãò áè÷êä¢äèí ñàäò á³³ðí àðºëà÷íð áîëí ôåðìåðì¢ä äàœãèí í´êä áîëíà. Òåäí äóíä Ëþäìèëà Àíòóäèíîâà, Ñåðãåé Êàìîëîâ, Íàòàëüÿ Ìåíêååâà, Èâàí Àòõàåâ áîëí íàíü ÷èãí êåñã óëñ éîâíà.
"Ìàëûø" áè÷êä¢äèí ñàäûí êîëëåêòèâèí êåš³õ ê´äëìøèíü ´´ä³í ¢íë³ä, ꢢêä-ê´â¢äèí ýê-ýöêíð, ààâ-ýýšíð õàíëòàí ´ðãí³. Áàéðèí ´äðì¢äò ýäí íààðàí èð³ä, êåðã-¢¢ëäâðòíü îðëöàä, áàñ ä´œã³í ê¢ðãí³.
Áè÷êä¢ä - ìàíà èðã÷. Òåã³ä ÷èãí õàìãèí áàéðòà-šèðºëò³íü ìàíà ꢢêä-ê´â¢ä áîëõ ç´âò³. ¡ëä÷í³ áè÷êä¢äèí ñàäûí ê´äë³÷íð ýí¢í³ ò´ë³ öóã àðº-÷èäë³í ç´ðš ê´äëš³í³.
Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ
È.Ìóçðàåâàí öîêñí çóðã

Àâãóñò ñàðèí 30-ä Õàëüìã ãîñóíèâåðñèòåòä áàãøíðèí àâãóñòîâñê êîíôåðåíö áîëâ. Ýí¢í³ ýêëö³ð ôèëîëîã íîìèí äîêòîð, ïðîôåññîð Ïåòð Áèòêååâä "Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà èðãí" ãèäã ê¢íäò³ íåð 碢ëºñí éîâäëëà íåðò³ íîìòûã ãîñóäàðñòâåíí ñåëâã÷ Âàñèëèé Áþð÷èåâ é´ð³š, òàœº÷èí Òîëºà÷èí ç³ðëãèí öààñèíü á³ð¢ëš ´ãâ.
Ïåòð Öåäåíîâè÷ õàíëòûí ¢ã³ä êåë³ä, ýíäð ´äð Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí êîëëåêòèâ ´äã³ öàãèí êåñã ò´ðèã ê¢ö³š óðàëàí éîâš éîâíà. Òåð äåâøëòèí ¢¢ëäâðò ò¢øã÷ ðåãèîíàëüí óíèâåðñèòåòèí ê¢íäò³ íåðí èê ä´œã³í ê¢ðãñìí, ãèš ïðîôåññîð òåìäãëâ.
Òåð ìåò ýí ´äð Õàëüìã Òàœº÷èí Òîëºà÷èí Ê¢íäëëºí³ ºàøã Õàëüìã ÃÓ-í äîöåíò Áîðèñ Ìóåâä, "Õàëüìã Òàœº÷èí íîìèí à÷òà ¢¢ëä³÷" ãèäã ê¢íäò³ íåðí³ ìåäàëü áîëí ç³ðëã èíæåíåðí-òåõíîëîãè÷åñê ôàêóëüòåòèí äåêàí, ïðîôåññîð Âàëåðèé Ýâèåâä áîëí Õàëüìã Òàœº÷èí Òîëºà÷èí Ê¢íäëëºí³ ºàøã Õàëüìã ÃÓ-í ê´äë³÷ Ãèëÿíà Àðòàåâàä ãîñóäàðñòâåíí ñåëâã÷ á³ð¢ëš ´ãâ. À÷ëâð àâñí íîìòíð áàñ õàíëòûí ¢ã³í êåëâ.
Äàðóíü Õàëüìã ÃÓ-í ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâ èëäêë êåâ. Šèë èðâ³ñ îþòíðèí ò´ë³ ´ãäã îðìèí òî ´ñ³ä éîâíà, òàëäàí âóçìóäò áîëõëà òåð ¢çìš áàºðàä á³³í³. Àáèòóðèåíòíðèí ÅÃÝ-í ¢çìšíü ÷èãí ´´äë³ä éîâíà. Ýëñòèí èííîâàöèîíí øêîëìóäûí ñóðºóëü÷íð óðäíü òàëäàí âóçìóä ø¢¢š àâ÷àñí áîëõëà, îäà Õàëüìã ÃÓ-ä èðí³. Õàìãèí èê³ð Ëàãàíÿ, Öåëèíí, ßøêóëèí, Ê´ò÷íð³, Èê Áóóðëà ðàéîäûí áàº÷óä ìàíà óíèâåðñèòåòèã ø¢¢š àâíà ãèš ðåêòîð òåìäãëâ.
Òåð ìåò ²ð³ñ³í 22 ñóáúåêò³ñ, ºàçàäûí 15 îðí-íóòãàñ ýí šèë àáèòóðèåíòíð èðâ. 16 îþòí "íàðò-äåëê³í õ³ðëö³í" ãèäã áàêàëàâðèàòûí ýðäìèã áîîöàíà óë äååð äàñõ, òèèì ýðäì ò¢ð¢í áîëš ñåêãäš³í³, òåð ìåò "ôàðìàöèÿ" ñïåöèàëüíîñòüä îþòíð îðâ. Îäà Õàëüìã ÃÓ-ä 8658 îþòí ñóð÷àíà. Òåð òîîä äèñòàíöèîíí çàëâðèí ýâ-àðºàð 100 øàõó ê¢í ýð뺳í áè÷³ä, óíèâåðñèòåòä îðëà.
Òèèì êåâ³ð óíèâåðñèòåòèí íåðíü áîëí ÷èíðíü îðí-íóòãàð ´ðãš³ä éîâíà. ¡ëã¢ðíü, 288 óíèâåðñèòåò, òåð òîîä ÌÃÓ, ÌÔÒÈ, ÌÈÔÈ, ÑÏáÃÓ êåëí-óëñèí ðåéòèíãä îðëöëà, òåäí³ òîîä Õàëüìã ÃÓ 126-÷ îðì ýçëâ, äàâñí šèëä 142-÷ îðì ýçëš³ë³âèäí, ÞÔÎ-í âóçìóä äóíä áèäí ç´âò³ îðìàí ýçëš³í³âèäí.
Îäàõí òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ Èãîðü Çîòîâëà áîëí ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâëà áîëñí õàðºëòä ²ð³ñ³í àõ ñóðºóëèí áîëí íîìèí ìèíèñòð Ìèõàèë Êîòþêîâ Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí ¢¢ëäâðèã ´´ä³í³ð ¢íëâ, õàìãèí ò¢ð¢íä ºàçàäûí îðíä îðñ êåë òàðõàëºíà ê´äëìøèí áîëí Ïðèêàñïèéñê îðí-íóòãóäûí óíèâåðñèòåòì¢äèí Íèèö³í³ ¢¢ëäâðò øóíëòòàºàð îðëöšàõèí ò´ë³.
Õàëüìã óíèâåðñèòåò òàœº÷èí ìèíèñòåðñòâë³ áîëí âåäîìñòâëà áàñ øóíëòòàºàð í´êöëòš, êàäðìóä áåëäš³í³, ýêîíîìèêèí áîëí ñîöèàëüí ñàëâðèí êåñã ò´ñâä îðëöšàíà. Îäàõí ÷èãí ýêîíîìèêèí áîëí õóëä-㢢ëã³í³ ìèíèñòåðñòâèí çàðëñí ìàðºàíä îðëöàä, 6 ãðàíòûã ø¢¢š àââ, òåð¢í³ ¢ííü 23 ñàé àðñëœ. Òåð ìàðºàíä ²ð³ñ³í 5 âóç îðëšàñìí. Òåäí³ñ õàìãèí í³ðí ò´ñâíü - Õàëüìã Òàœº÷èã 2030 šèë ê¢ðòë äåëãð¢ëëºí³ ò´ñâ, òåð¢ã òîõðàõèí ò´ë³ óíèâåðñèòåòä 11 ê´äëìø÷ áàã òîãòàãäâ, òåðíü èê ÷èíðò³ áîëí äààâðòà ê´äëìø áîëšàíà ãèš ðåêòîð òåìäãëâ.
Óíèâåðñèòåòèí áàãøíð èëäêë³ð áîëñí ꢢíäâðò îðëöš òîîëâðàðí õóâàëöâ. Òåð ìåò Õàëüìã Òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) Àõëà÷ Àíàòîëèé Êîçà÷êî îðëöš ¢ã êåëâ.

Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

Îäàõí òàœº÷èí ³ìòí³ ñîöèàëüí òåòêâðèí êîìïëåêñí öóòõëœãèí ´ðê-á¢ëì¢äò áîëí áè÷êä¢äò ñîöèàëüí ä´œ ê¢ðãëºí³ ³œãä "¥ðê-á¢ëèí ãèè÷ë¢ð" ãèäã íåãäëòèí äàðàíè ñ¢¢ð áîëâ. Ýí õàðºëòä îëí ¢ðò³, áຠòåòêâðò³ áîëí šèðºëèí ê¢íä òààëä òóññí ´ðê-á¢ëì¢äèí ò´ë³ áè÷êä¢äò ÷èê ñóðºìš ´ãëºí³ ò´ð³ð ꢢíäâð áîëâ.
Ýí öóòõëœãèí òåòêâðò á³³äã ´ðê-á¢ëì¢äë³ ïñèõîëîã îëí ò´ð³ð ꢢíäâð òîòãàš, 1-÷ êëàññò îðšàõ áè÷êä¢äò ä´œ áîëõèí, ꢢêäíü ñóðºóëÿí ñ³³í³ð ñóðõèí ò´ë³ óðìä ´ãëºí³ òóñò ñ¢â-ñåëâã ´ãâ. Ê¢¢íäâðò îðëöñí ýê-ýöêíð ïñèõîëîãä îëí ç¢ñí ñóðâð ´ã÷, ýäíèã ñîíüìñóëšàõ ò´ðì¢ä³ð òîäðõà ö³³ëºâð àââ.

Áàðò áåëäñíü ÄÎΊÀÍ Íàòàëüÿ

Õàëüìã Òàœº÷èí ñîöèàëüí äåëãðëòèí, ê¢÷-ê´ëñí³ áîëí ê´äëìø³ð òåòêëºí³ ìèíèñòåðñòâ ²ð³ñ³í þñòèöèí ìèíèñòåðñòâèí Õàëüìã Òàœº÷èí çàëëòëà õàìäàí ñîöèàëüí õàëõàð ¢¢ëääã êîììåð÷åñê áèø îðãàíèçàöñèí (ÑÎÍÊÎ) ò´ë³ 糜ãëëºí³ ñåìèíàð á¢ð䳚³í³. Îëíà ò´ë³ òóñòà òóñëìš ê¢ðãš³õèã èòê¢ëõèí ò´ë³ ÑÎÍÊÎ ÿìàðàí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä ê¢ö³õèí òóñò ýäíä ö³³ëºâð ´ããäõìí.
Ñåìèíàð Ýëñò áàëºñíä òàœº÷èí ³ìòí³ ñîöèàëüí òåòêâðèí êîìïëåêñí öóòõëœä àâãóñò ñàðèí 23-ä 15 ÷àñëà áîëõìí. Ýí êåðã-¢¢ëäâð á¢ð䳺³÷íð êîììåð÷åñê áèø îëíà îðãàíèçàöñèã òåð¢íä îðëöòí ãèš ¢ðâð êåš³í³.