- Ýí ê´ðñò³ ºàçð äååð ò´ðš ºàðàä, îëíà õîðìàä áàãòš, áè÷êí áîëâ ÷èãí ê¢ö³ìšä ê¢ðñíäì ìèíè ýê-ýöêèí, Àíàòîëèé áîëí Ëþáîâü Ó÷àåâèõí³, à÷-òóñ á³³í³. Ìèíè áè÷êíäê öàã õ´âò³, áàéðòà áèë³, ýê-ýöêì íàìàã àëüõí äååð³í á³ðš ´ê³ðëš, òààëš ´ñêâ. Òåð öàãèã òîäëõäàí áè éèð äóðòàâ. Áè÷êíä³í áè ýê³í ê´äëìø³ñí èðõèíü ê¢ë³š, ààøõèíü ¢çõë³ðí ´ìí³ñíü 㢢š òîñäã áèë³â. Ýöêò³º³í õàìäàí ì´ðí³ óðëäàíä îäš õóðäí àðíçëìóäûã õ³ë³š, îëí ³ìòí³ í³³ðò îðëöäã á³³ñ³í îäà ÷èãí òîäëíàâ. Ýê-ýöêì íàíä ÷èê ñóðºìš ´ãâ, ýäí ìèíè ò¢ð¢í ñåëâã÷ áîëí èöëò³ ò¢øã áîëíà, òåð ò´ë³ä ÿìàðàí ÷èãí ò´ð ó÷ðâ ÷èãí õàìãèí ò¢ð¢íä ýäí³ ñ¢â-ñåëâã àâõàð ç¢òêí³â. Áè÷êíä³í áè àðòèñò áîëíàâ ãèš ñàíäã áèë³â. Áîëâ øêîëàí ò´ãñ³ñí³ õ´´í ôèíàíñèí àêàäåìüä îðâ. Êåëõä, Õ.Êîñèåâèí íåðò³ ãèìíàçüä ã¢í ìåäðë àâñí ò´ë³ä³í äååä ñóðºóëüä ñóðõä ê¢íä áîëñí óãà, - ãèš Ãåðë êåëâ.
Ê¢¢í³ çàœ, àâã-á³ðö áè÷êíäê öàãòíü ìåäãäí³ ãèš êåëäãíü õàðà áèø. Øóëóí-øóäðìã, ÷àœº, êåðñ¢ óõàòà Ãåðë ꢢêí 5-÷ êëàññò ñóð÷àºàä, êàðàòý-äî øîòîêàí ñåêöä îðñíü ýí¢í³ àðº-÷èäëèíü äåëãð¢ëâ. Íåðò³ òðåíåð Âèòàëèé Ñêëÿðîâèí ÷àäìã ºàðäâðò ꢢêí èê ê¢ö³ìšä ê¢ð³ä, ê¢ðœ á¢ñò³ áîëàä, Õàëüìãèí ÷åìïèîíêèí íåð 碢ñìí. Ñïîðò ýí¢í³ šèðºëä îí÷òà îðì ýçëš, öîãö-ìàõìóäàí áàòðóëëºíä òóñëñí äååð³í îëí ç¢ñí ê¢÷ð-ê¢íäèã äèèëõä, áèé³í ÷èê³ð á³ðõä, äàðóíü ÷èê øèèäâð àâõä ä´œ áîëâ. Äååä ñóðºóëüä ñóð÷àºàä, Ãåðë óíèâåðñèòåòèí íåð õàðñàä ñïîðòèâí ìàðºàñò áîëí êåðã-¢¢ëäâðì¢äò îðëöäã á³³ñìí. Îëíà í¢¢ðò îíüäèí éîâäã, øàìäºà, ñåäâ³ðò³ ꢢêí òàëäàí ÷èãí êåðã-¢¢ëäâðì¢äò îðëöš éîâñèã áàñ çààõ êåðãò³. Òèèã³ä, 2017 šèëä ýí "Àâòî-ìèññ" ãèäã ñ³³õë³ñèí Öóã³ð³ñ³í ìàðºàíä îðëöàä, êàðàòýºàð ýâ-äîâàí ¢ç¢ë³ä, "Ìèññ òàëàíò" ãèäã íîìèíàöä îí÷ðñìí. Äååä ñóðºóëüä ñóð÷àõäàí áàíêèí õàëõä äàìøëò õîðøàºàä ê´äëäã á³³ñí ó÷ðàð ñïîðòàð ñîíüìñõ öàã õîâð áîëàä á³³â.
- Áîëâ óäàí öàãòàí ñïîðò óãàºàð áè á³³š ÷àäñí óãàâ. Òèèã³ä íåã ä³êš "Ïàíòåîí" ãèäã ꢢêä óëñèí ôóòáîëüí ëèãèí òóñêàð ñîœñàä, òåð¢í³ ìåäëä "Asia Gold" êîìàíä á³³äãèí òóñêàð ìåä¢â. Ýí êîìàíäûí õàíüä îëí êåëí-óëñèí, òåð òîîä õàëüìãóäûí ýë÷íð ôóòáîë íààääãíü íàíä ´âðìšò³ áîëâ. Õîéð šèëä³í áè ýí êîìàíää îðíàâ, îëí ç¢ñí ÷åìïèîíàòä îðëöš ìó áèø ê¢ö³ìšä ê¢ðâèäí. Ýí šèëèí õàâðàð áèäí ïëåé-îôô, äàðóíü ïîëóôèíàëä áîëí ôèíàëä ºàðàä, öàºàí ì´œãí êóáîê àââèäí. Áîëâ ýðê áèø äèèëâð àâõàð ç¢òêäã ò´ë³ä³í áèäí ýí šèë Ìîñêâà áàëºñíà ÷åìïèîíìóä áîëñíäàí éèð áàéðòà á³³í³âèäí. Ìàíà òðåíåðèí áîëí îëí õ³ë³º³÷íðèí ä´œ-òóñàð áèäí äèèëâð á³ðš ÷àäâèäí. ijê³ä ìàíà êîìàíäûí ãåø¢ä õîîðíäàí éèð íèèò³, íåã ´ðê-á¢ë êåâò³ íè-íåãí,- ãèš Ãåðåë êåëâ.
Ôóòáîë íààääã äååð³í ꢢêä õîîðíäàí ¢¢ðëš, öàãàí õàìäàí äàâóëõäàí äóðòà. Ýäí äóíä õàëüìã, áóðÿò, òûâà, õàñã, êèðãèç áîëí íàíü ÷èãí êåëí-óëñèí ýë÷íð á³³í³, ýäí íåã-íåãí³ííü ñîéëàð áîëí òóóšàð ñîíüìñíà. Õàìäàí êåëí-óëñèí ñ³í ´äðì¢ä òåìäãëí³, êîìàíäûí êàïèòàí Åëåíà Ìàðäàåâàí ãåðòíü öóãëðàä, õàìäàí áóðÿò áîëí òûâàí áóóç ãèäã õîò êåõä³í äóðòà. Ò´ãðã øèð³ ýðã³ä ñóóºàä, ýäí ê¢í áîëºí ò´ðñêí êåë³ðí é´ð³ë ò³âí³. Ýäí³ êîìàíäûí ꢢêäò êåëí-óëñèí õóâö-õóíðèí ïðåçåíòàöä îðëöõ ¢ðâð êåí³. Ýí ñ³³õí ÷èð³-ç¢ñò³ ꢢêä ôóòáîë íààääã êîìàíäûí ýë÷íð áîëšàõèã ìåäñí óëñ àëœ áîëíà. Áààõí ꢢêä ôóòáîëä äóðòà áîëšàõíü öóºàðàäíü ´âðìšò³ áîëí ´â³ðö éîâäë áîëíà.
Ã.Ó÷àåâàí êåëñ³ð, ýí ôóòáîëä éèð äóðòà. Áè÷êíä³í "Ðîäíè÷îê" ëàãåðüò àìðñí öàãòàí ê´â¢äë³ ôóòáîë íààäàä, áèé³í ´ãäãî á³³ñìí. Ýí šèë çóíàð ôóòáîëàð íàðò-äåëê³í ÷åìïèîíàò áîëõä ꢢêí Ôðàíöèí, Áåëüãèí áîëí Õîðâàòèí êîìàíäñèí íààää îíüãàí ´ã÷ õ³ë³â, ²ð³ñ³í áîëí Èñïàíÿ êîìàíäò áàñ çîâñàí çààíà. "Õàðºëò áîëºí ç¢òê³ò³ áîëâ, öóºàð ÷åìïèîíà íåð 碢õ³ð àðº-÷èäë³í ¢ç¢ëâ. Íåðò³ ôóòáîëèñòíðèí íààä õ³ë³õä ñîíüí áîëñí äååð³í ìàäíä òóñòà áîëíà", - ãèš ê¢¢êí êåëâ.
Êåëõä, Ãåðë Ó÷àåâà 9-÷ òîéãòà, ýí êîìàíäûí ä³âð³÷ áîëíà. Èèì òîéãòà áîëñíü õàðà áèø, ýíòí ýí¢í³ äóðòà Ôåðíàíäî Òîððåñ ôóòáîëèñòèí òîéã áîëšàíà. Óðäíü ýí "Àòëåòèêî Ìàäðèä" êëóáä íààääã á³³ñìí, îäà ßïîíüä "Ñàãàí Òîñó" êîìàíää íàà÷àíà. ×åìïèîíàòûí íààää îäš õ³ë³õ àðº ó÷ðñí óãà, áîëâ äèãò³ ýí ´äðì¢äò "Asia Gold" êîìàíä Ìîñêâà áàëºñíä Óëàí òàëâœä ꢢêä óëñèí êîìàíäñ äóíä áîëñí ìàðºàíä îðëöâ. "Äèíàìî" êîìàíäëà ¢ð-èíüãëëòèí ìàò÷ä ýäí 1:0 òîîòàºàð äèèëâð á³ðñíü ýäíä èê áàéð-áàõìš ¢¢ä³â.
Ñóðºóëü ñóð÷àñí öàãòàí Ãåðë áàíêèí õàëõàð öàã çóóð ê´äëñí áèë³. Áîëâ íåã îðìäàí óäàí ñóóš ê´äëš ÷àäøãîºàí ýí ìåä³ä, ñîíüí áîëí ´âðìšò³ êåðã ê¢ö³äã îðì õ³³õ³ð øèèäâ. Òèèã³ä ýí "Àýðîôëîò" êîìïàíüä äîêóìåíòñ³í îðóëàä, òåäí³ öóã íåêâðë³ èðëöš³õ ò´ë³ä³í áîðòïðîâîäíèöèí ê´äëìøò îðâ. Ê´äëìøíü Ãåðëä éèð òààñãäíà. "dzðì óëñ íèñõä³í ³³í³, òåã³ä òåäíë³ ê¢¢íä³ä, ä´œ-òóñàí ê¢ðãš ´ãí³âèäí. ²ìòíä êèëìš³í òóñõàš, ñ³í òààë òîãòàš, ýäíä ³³ìøã óãà á³³äë òåòêí³âèäí. Áè çóóëü÷ëõäàí äóðòàâ, òåã³ä ìèíè òààñëò áîëí ê´äëìø äèãò³ òóññíü éèð ñ³í áîëâ. Áè êåñã ºàçàäûí îðí-íóòãò îäâ, ìàíà èê îðí-íóòãèí êåñã áàëºñäò áàñ ê¢ð¢â. Áè êèøãò³ ê¢ìáâ, òààñòà ê´äëìøò³â, ´´ðõí ýëãí-ñàäì öóºàð ýð¢ë-ìåíä, äóðòà ñïîðòàð ñîíüìñš ê¢ö³ìš á³ðí³â", - ãèš Ãåðë ñàíàí-ñåäêë³í êåëâ.
Ãåðë Ó÷àåâà îäà ê¢÷-ê´ëñí³ õààëºèííü ýêëöä á³³í³. ²ìòíë³ ýýëò³, òåâ÷œã¢, ´ð-´â÷ ñåäêëò³, îíüäèí øèí ìåäðë õîðøàõàð ç¢òêäã ꢢêí ýðê áèø èê ê¢ö³ìš á³ðš, ýê-ýöêèííü íåð äóóäóëõ ãèš ñàíãäíà. ßìàðàí ÷èãí êåðãèã ê¢öäíü ê¢ö³õ, ê´äëìø³í ¢íí-÷èê ñåäêëò³º³ð áîëí äààâðòàºàð êåõ, ³ìòíä òóñòà áîëõ êåðãò³ ãèñí ýê-ýöêèííü ñóðºìšèã ꢢêíü ãåð³ñíä òîîëíà. Ñàíñí ñàíàíü ê¢öš, õààëºíü öàºàí áîëòõà, ãèš áèäí äóðäšàíàâèäí.

Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ
ÇÓÐÃÓÄÒ:
"Àýðîôëîò - ²ð³ñ³í àâèàëèíèéñ" ÏÀÎ-í áîðòïðîâîäíèö
Ãåðåë Ó÷àåâà;
"Asia Gold" êîìàíä Ìîñêâàä Óëàí òàëâœä;
õàñã êåëí-óëñèí õóâö
¢ç¢ëëºí³ ïðåçåíòàöä

Øèäð Ýëñòä áîëñí âîñòîêîâåäåíÿ íàðò - äåëê³í ôîðóìèí éîâóäò ÷èíðò³ éîâäë ó÷ðâ: Õàëüìã ãîñóíèâåðñèòåòèí, ²ð³ñ³í Íîìèí Àêàäåìèí èíñòèòóòìóäûí áîëí ºàçàäûí îðíà âóçìóäûí íîìòíð 2019 šèëä øèíšëëòèí ê´äëìø õàìöó ê¢ö³õ êîëëåêòèâñ á¢ðä³ëºí³ áîëí âîñòîêîâåäåíÿ îíö ÷èíðò³ ò´ðì¢ä³ð í´êöëòëºí³ òóñê áîîöà áàòëãäâ.
Ýëñòä 2017 šèë Õàëüìã ÃÓ-í óë äååð "Îëí õàëõèí õàìöó ýêñïåäèö êåëºí³ Íàðò - äåëê³í íîìèí öóòõëœ" òîãòàãäëà, òåð êåìä õàìöó ê´äëìøèí òóñê ò¢ð¢í òèèì áîîöàñ áàòëãäëà. Öóã òåð äîêóìåíòñ íîìèí øèíšëëòèã óëì ´´ä³í êåìš³íä ê¢ö³š, õàìöó øèíšëëò³í 㢢ä¢ëš, íîìòíð õîîðíä çàëºëäàã áàòðóëëºíà ñ³í òààë òîãòàëºíä èê íèë÷³í ê¢ðãë³. Òèèì ñ³í àøò ýäí ê¢ðõ ãèš íîìòíð ýâð³í ÷èãí ê¢ë³š³ñí óãà áîëõ, áîëâ øèíšëõ ñîíüí ò´ð, í´êöëòõ ñåäêë, ñ³í òààë á³³õë³, ê¢ö³ìš á³ðš áîëšàíà ãèš ò¢ð¢í õàìöó ¢¢ëäâðèí àøèíü äèãëš ôîðóìä îðëöà÷íð òîîëâðàí êåëâ.
Òåð¢í³ òóñêàð ÐÀÍ-à äåëê³í ëèòåðàòóðèí èíñòèòóòûí ³œãèí ºàðäà÷, íåðò³ íîìò Âëàäèìèð Êëÿóñ èèãš êåëâ: "Øèíšëòòèí àêàäåìè÷åñê êåìš³í êåñã õîëâàíä ´ñâ. Òåð ìåò óëëã÷, äåëê³í íîìëà èðëö³ò³ öóã õàìöó òîñâèí ÷èíðíü ´´äëâ. Òåã³ä ÐÀÍ-à èíñòèòóòìóäûí, Õàëüìã ãîñóíèâåðñèòåòèí áîëí ºàçàäûí îðíà âóçìóäûí, íîìòíðèí í´êöëò òèèì ´´ä³í àøò ê¢ðñí éîâäë ýí ìàíà õàìöó ¢¢ëäâð èê òóñòà áîëšàõèíü ìåä¢ëš³í³.
Òåð ìåò ÐÀÍ-à Ìîñêâàí áîëí Ñàíêò-Ïåòåðáóðãèí èíñòèòóòìóäûí áîëí ðåãèîíìóäûí âóçìóäûí, ºàçàäûí îðíà íîìòíð àðº-÷èäë³í õàìöóëàä, õîîðíäàí óëì ´ðã³ð äàìøëòàðí, íîìèí ê´ðœã³ðí õóâàëöš èê ê¢ö³ìšä á³ðâ.
Áຠíàñòà íîìòíð âîñòîêîâåäåíÿ ò´ð³ð óëì ñîíüìñäã áîëâ. Õàìöó øèíšëëò, éîâëº, ýêñïåäèö ê庳ä, äîðä ¢çãèí êåñã êåë, òóóš, òåäí³ õîîðíäê çàëºëäà øèíšëš áèäí íîìèí óëì èê èëäêë êåš ÷àäõâèäí. 2017 šèëä Ýëñòä áàò óë ò³âãäâ, õàìöó ýêñïåäèö êåëºí³ íàðò - äåëê³í öóòõëœ Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí óë äååð òîãòàãäëà, òåðíü õàìãèí ñ³í óë-ñ¢¢ðèã ìàíà í´êöëòèí ò´ë³ ¢¢ä³ñìí, îäà ìàäíä òåð ñ³í òààëûã îëçëš óëì ã¢í, ´ðãí øèíšëëò êåõ êåðãò³".
Èèã³ä ýí ´äð Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí, Ìëûí Õîâäñê óíèâåðñèòåòèí, Âàðøàâñê óíèâåðñèòåòèí, Êèòäèí ¥âð Ìëûí óíèâåðñèòåòèí áîëí Õàêàññê óíèâåðñèòåòèí õîîðíä äîðä ¢çãèí êåëí-óëñèí ôîíåòèêèí ò´ð³ð õàìöó øèíšëëò³í 2019 šèëä öààðàíäíü êåõ áîîöàí áàòëãäâ. Æèë áîëºí òèèì áîîöàí øèíð¢ëãä³ä, áàòëãäàä á³³õ, êåñã îðí-íóòãèí íîìòíð áîëõëà Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí óë äååð á¢ðä³ñí êîìïëåêñí ýêñïåäèö êåëºí³ íàðò - äåëê³í öóòõëœãèí òóñê áîîöàºàð ò¢øã êåš õàìöó êîëëåêòèâñ á¢ð䳚 ¢¢ëäõ.
Òåð ìåò õàëüìã óëñèí í¢¢äëèí ýäë-àõóí ò´ð³ð øèíšëëò êåõèí ò´ë³ Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí, Ìëûí áîëí Êèòäèí âóçìóäûí íîìòíð áîîöà áàòëâ. Ìàíà êåëí-óëñèí òóóšèí áîëí ýòíîãðàôèí òóñê êåñã òîîòûã èëäêõ àðº ýí ´ðãí í´êöëò ´ãõíü ëàâòà.
ijê³ä äîðä ¢çãèí êåëí-óëñèí ôèëîñîôèí, ´´ðä áîëí íàíü ÷èãí êåëí-óëñèí áè÷ìðèã, ãðàììàòèêèã øèíšëëºí³ ò´ð³ð íîìòíð áîîöàºàí áàòëàä, í´êöëòèí ýâ-àðºàí, ç´ð¢ëëò³í èëäêâ. Øèí á¢ðäñí õàìöó êîëëåêòèâñèí íîìòíðò, ºàðäà÷íðò Õàëüìã ÃÓ-í ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâ õàíëòàí ´ðãâ. Õàìöó ê´äëìø ñ³í àøòà áîëâ, öààðàíäíü ´ðã³ð í´êöëòš, óëì ´´ä³í ê¢ö³ìš á³ðòí. Òàíà õàìöó ¢¢ëäâðèã Õàëüìã ÃÓ-í ºàðäâð ôèíàíñèí õàëõàð ä´œíõ ãèš ðåêòîð òîâ÷ëâ. Òèèì êåâ³ð íîìòíðèí îëí õàëõèí í´êöëò øèí êåìš³íä ºàð÷, óëì ñ³í àøòà áîëõíü ëàâòà.
Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

Àþêà õààíà ¢¢ëäâðò Ïåòð I éîñ çàëšàñí öàã îí÷òà á³³ñìí. ªó÷í šèëèí ýðãöä Àþêà õàí ýí¢íä èòêëò³º³ð öåðãëë³. Öåðãíü êðûìñê ìàœºäûí ä³âðëòèã ÷àäìãàð õ³ð¢ öîêäã á³³š. Îðñ õààíà Àçîâñê éîâëºíä êåñã ì蜺 ê¢ èëã³ñìí. Àþêà õàí Òàãàíðîã áàëºñíä øèí øèâ³ óë ò³âëºí³ êåðãò îðëöëà. Ïåòð I õàëüìãóäûí ç´ðìã áîëí áààòð éîâäëìóäûã øèøëœ òåìäãëë³.
Ïåòð I Ãîëëàíäèé îðí-íóòãàð çóóëü÷ëñí öàãòàí Àþêà õààíä ²ð³ñ³í ´ìí áîëí äîðä ¢çã¢äèí ìåš³ñèã õàðëºèã èòêš äààëºñìí.
Õ´´ííü õàëüìã öåðã¢ä ²ð³ñ³í áàðóí ¢çãò á¢ðä³ãäñí á³ðëä³íä îðëöš, øâåäì¢äèã êåñã ä³êš äèèëë³. Õàëüìã ì´ðí öåðãèí çàëó-ç´ðã, áàò ¢íäñí à÷òà òóóóðìš äåëäñìí. ²ð³ñ³í íåã ê¢ñëò³ óëñ äóíä ÷èãí ýäí îí÷ðñìí.
Ïîëüøèí êîðîëü Àâãóñò II îðñ õààíä "8 ì´ðò³ öåðãèí ïîëê áîëí 4000 õàëüìãóäûã èëã³òí" ãèñí 糜ãò³ áè÷ã ýë÷ò³º³í éîâóëñìí.
1708 šèëèí ñåíòÿáðü ñàðèí 22-ò Áåðëèí áàëºñíàñ õîë áèø øâåäì¢äë³ áîëñí ä³³ëä³íä õàëüìã öåðã÷íð ä³êí áààòð éîâäëìóä ¢ç¢ëñìí.
Àþêà õàí 45 šèëèí òóðøàðò øóíìºà ãîñóäàðñòâåíí ¢¢ëäâð ê¢ö³š éîâëà. Ïåòð I ïåðñèäñê éîâëºíà öàãò õîéð ä³êš Àþêà õààíëà õàðºñìí. 1722 šèëèí ìàé ñàðèí 13-ä Ïåòð I Ìîñêâàºàñ ²³äðõí áàëºñ îðñìí, òåíä öåðã÷íð õîë çóóëü÷ëºíä áåëäš³ñìí. Èþíü ñàðèí 20-ä îðñ õàí çóóðàí Ñàðàòîâ áàëºñíä çîãññìí, þíãàä ãèõë³ ýí ìàíà õààíëà õà𺚠ꢢíäõ³ð ñåäë³.
Òèèãõä Àþêà õàí Èšë ºîëûí ç¢í ê´â³º³ð í¢¢äë³ä á³³ðøëñìí. Èþíü ñàðèí 23-ä Ïåòð I Àþêà õààíëà õàðºëà. Ýíòí èê òóóšëã÷ éîâäë áîëñìí. Õàëüìã çóðà÷íð Î. Êèêååâ, Ì. Ìîøóëäàåâ ýí îí÷òà éîâäëûã ¢¢ä³âðì¢äò³í ì´œêð¢ëñìí. Òèèãõä Ïåòð I Àþêà õààíàñ 10 ì蜺í ê¢ ñóðñìí. Ìàíà õàí Ïåðñèäñê éîâëºíä (ïîõîä) 5 ì蜺í õàëüìã îðëöõ, þíãàä ãèõë³ ç´ðìã öåðã÷íð õîðòûã ꢢ÷š ÷àäõ ãèâ.
Èìïåðàòîð ýí¢íä èòêëò³º³ð öåðãëš³õ õààíä èê õàíëòàí ´ðã³ä, òåð¢íä áîëí ´ðê-á¢ëäíü ¢íò³ áåëã¢ä íåð³äñìí. Ïåòð I Àþêà õààíä àëòí ¢ëä áåëãëë³. "Ýí ¢ëä áîëí õàäãóä ²ð³ñ³í õîðòíûã ä³³ëõä³í îíüäèí áåëí á³³í³", - ãèš Àþêà õàí èìïåðàòîðò êåëñìí.
Ìàíà õàëüìã õààíà öåðã³-ïîëèòè÷åñê ¢¢ëäâð ò´ðñêí ºàçðèí ìåš³ ºàòö òåìäãò³ áèë³. Òåã³ä ÷èãí äîðä ¢çãèí îðí-íóòãóäûí òîëºà÷íð õààíûã òåâ÷äã á³³ñìí. 1690 šèëä Äàëà ëàì Àþêàä õààíà éîñíà òåìäã¢ä - ºàøã áîëí áàð èëã³ñìí. Ýí õàí öåðã³ òóóðìšàðí äåëê³ä îí÷ðñìí.
Àþêà õàí 84 íàñòàäàí 1724 šèëä ñ³³º³í õ³³ñìí. Öîãöèíü øàòàñìí, ¢ìñèíü Ò´âä îðí-íóòãò àâ÷ îäëà. Òóóðìšòà Àþêà õààíûã ê¢íäë³ä, òåíä ñóâðº áîñõñìí.

Äàëí òàâí šèë õîîðàí öóã õàëüìã óëñèã îëí ³ìòí³ õîðòíä òîîëàä, õàð ã´ð³ð öààšëà õàðºóëàä, ò´ðñêí ºàçð-óñíàñíü õîë Ñèâðèí ºàçðóð í¢¢ëºñìí. Àðâí ºóðâí šèëèí òóðøàðò ìàíà ààâ-ýýšíð áîëí ýê-ýöêíð ê¢¢í³ ºàçðò ´ëñ³ä-ò¢ð³ä, ê¢íä õàð ê´äëìøò ê´äë³ä, êåñã çîâëœ äààš ºàðñìí. ªóíäë ò´ðõä, êåñãíü òåð öàãò ê¢÷ð-ê¢íäèã äààš ÷àäñí óãà, ´ëñ³ä-çîâàä, ãåìí³ä-äààðàä õààëºäàí ´œãðñìí. Ìèíè íàºö ýýš Õààëº áàñ õîë õààëºèã äààš ÷àäñí óãà, çóóðàí ´œãð³ä, ê¢¢í³ ºàçðò ì´œêèíä ¢ëäâ. Ýí ºàøóòà 75 šèëèí ´´íèí ´ìí ´ðãíä ä³ê³ä íåã ýœêð ýýš³í òîäëš, ýí¢í³ ÷èð³ä ê¢¢í³ ºàçðò ¢ëäñí öóã õàëüìã óëñò íåð³äš áè÷ã³í áè÷š³í³â. Ê¢íäò³ ýœêð íàºö ýýš Õààëº!
“Äàëí òàâí šèë³ óóšìàñ òàíä äóóäâð êåš óóºí Ñâåòëàíà çå ꢢêíòí ýí áè÷ã áè÷š³í³. "Ìåíäâò!" ãèš òàíä áè÷š ÷àäšàõøâ, þœãàä ãèõë³ òà íàðòà ñ³³õí îð÷ëœãàñ õîëüšàä ñ³³íè îðíä éîâíàò. Áèäí íåã-íåã³í òàíüš ìåäñí óãàâèäí, òåð áèéíü öóñàðí áîëí ³ìí-ñóäöàðí îíüäèíä õîëâàòàâèäí. Êðàñíîÿðñê êðàé òàë òåìöš éîâñí âàãîíä ¢âëèí šèœãë êèèòíä ãåìèí 碢ë³ð, ñåäêëèí ç´â¢ð³ñ ê´ëò³ ºóðâí àëòí áîëñí ꢢê³í ´í÷ð¢ë³ä ¢ëä³ââò. Àêàä þìí, éîðòà Õààëº ãèš íåð òàíä ýê-ýöêòí ´ã÷.
Ìàäíèã áè÷êí öàãò ýê-ýöêíð áîëí õàì-õîøà á³³äã ìåä³òíð òóóâðèí òóñêàð íóóâ÷èí³ð ꢢíääã áèë³. ¥äã³ öàãà á³³äë òàëäàí, áèäí òåð ºàøóòà öàãèã òîäëš, äåêàáðü ñàðèí 28-ä ñàíëûí ¥äð òåìäãëí³âèäí. Òàíà òóñêàð áè ýìã ýê³ñí áîëí ýê³ñí ñîœñš-ìåäš éîâëàâ. Õàëüìãóäûã öààšëà õàðºóëõä òà õ´ðí í³³ìò³ á³³šèò. Áè îäà òàíàñ íàñàðí õîéð õîëâàí àõâ. Èèì áຠ䢢âð, ºàë-º³³çœ, ³ìäèí šèðºëä áàéðëõ öàãòàí ´œãðšò. Òàíüš-ìåäš éîâñí óëñèí òîäëâðàð òà ê´äëìø÷, ê¢ö³œã¢, öàºàí ñàíàòà, ò´ðñêí÷ ñåäêëò³ ê¢í á³³šò. Ìîõëàí Áååâ³ ãèäã ê¢¢í³ îòõí ꢢêíü áèë³ò. Èê ×îíñà àäºóä àâðíà ìàíà íàºö ààâëà ͳäâä³ Ëàðèë³ šèðºëèí íåã šèñ³íä õàðºàä, ´ðê-á¢ë³í ´íä³ëº³ä, ꢢêä³í ´ñê³ä Àðºìšèí áåë÷ð ãèäã õîòíä á³³ðøëšèò. Íàºö ààâ ì´ðä ´ñêš ñóðºäã ýâò³-äîâòà, êåëíè áèëãò³ ê¢í á³³š. Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³í³ öàãò Òåœ ºîë äååð áîëñí á³ðëä³íä ç´ðìã êåâ³ð õîðòíëà íîîëäš éîâàä, ͳäâä³ Ëàðè ³ìí³ñí õàºöš. Àâàëüíü ´œãðñí³ òóñê èòêë öààñ àâ÷êàä, òà éèð èê³ð óðóäš çîâšèò. ²³ìøãò³ ä³³í³ öàãò ÿºš ºóðâí ꢢê³í ´ñêš ºàðèíü ºàíçºä, ê´ëèíü ä´ð³ä ê¢ðãõ¢â ãèñí ñàíàí òàíèã ¢¢ì¢ëñíü ìàºä óãà. Íåâ÷ê ç¢ðê³í áàòëàä, ꢢêä³í àñðõ-ñóðºõ àðº õ³³š³ñí öàãëà öóã õàëüìãóäûã öààšëà õàðºóëâ. Ìèíè ýê, Áîîâà ꢢêíòí í³³ìò³, Äóäëàí çóðºàòà áîëí îòõí Áîëõà ꢢêíòí ä´íò³ á³³ñìí. Àðºìšèí áåë÷ð õîòíä äàëà ñàëäñ ìàø躳ð èðš ´äðèí ´ð³ëä öóãòàºèíü Äèâíîå ñòàíöàñ ìàë ç´´äã óëàí òàñìòà âàãîäò ñóóëºàä, Êðàñíîÿðñê êðàé òàë àâàä ºàðâ.
Íàºö ýýš ìèíü, òà õóó÷òà áîëñí áèéíü ýâð³í õîò óãà ¢ëä³ä, ꢢêä³í õ³ë³º³ä, äóëàëàä êèëìš³í ´ã³ä, êèèòí âàãîíä èê³ð ãåìí³ä õààëºäàí ñ³³º³í õ³³šèò. Ìàíà ýê Áîîâà í³³ìò³ ꢢêí á³³â÷í, òåð ºàøóòà ´äðèã îäà÷í òîäëš ãåé¢ðí³. Òàíà öîãöèã íåã çîãñàëä ñàëäñìóä àâàä éîâš îäñí á³³š. Õ´´ííü ê¢¢í³ ê¢ø öóãëóëäã âàãîí á³³ñíü ìåäãäâ. ªóíäë ò´ðõä, òàíèã îðøàñí ºàçð àëüä á³³õèíü ìåääã àðº óãà, òàíà ¢ê³ðò ì´ðãš ÷àäšàõøâèäí. ¥í÷ð³ä ¢ëäñí ꢢêäèí õàäì ýã÷ ßòàí Êóóêà ´ñê³ä àââ. ªóðâí ꢢêä³ñ îòõí Áîëõà õààëºäàí áàñ ãåìí³ä Êðàñíîÿðñê êðàéèí Òþõòåñê ðàéîíà íåã ñåë³íä ´œãðâ. Áîîâà Äóäëàí õîéð óéí áຠíàñàí Ñèâðò äàâóëàä, îëíà õîðìàä áàãòš ò´ðñêí ºàçðòàí õ³ðš èðâ. Öàºàí ñåäêëò³ á³³ðí ³ìòí, à⺠×îãëîœã ãåëœ, Êóóêà ºàºà ýäí³ ò´ëšëòä èê íèë÷³í ê¢ðãñìí. Õîéð ꢢêíòí àðâòàºàñí àâí ãåñ³í òåš³õèí ò´ë³ õàð ê´äëìøò éîâñìí. Õàð ñàíàòà Ñòàëèí³ çàêâðàñ èøò³ ñóðºóëü ñóðäã à𺠢ëäâ÷í õîéð ꢢêíòí ¢ðäò³í ýðê áèø ñóðºóëü ´ãõ³ð øóíš ç¢òêš éîâñìí. "Îëí ³ìòíë³ íè-íåãí á³³òí, íåã-íåã³í õ³ë³º³ä, ÷àäñàðí í´êä áîëòí. Ñóðºóëü òàíà àëòí èðã÷ áîëõ. Èèì ´ëç³ò³ öàãëà á³³ñíä³í áàéðëõ êåðãò³" ,-ãèš ìàíà ýê Áîîâà ìàäíä áîëí à÷íð-çååíðò³í îíüäèí êåëš ñåëâã ´ãäã áèë³.
Áè áîëõëà 1957 šèëä Õàëüìã Òàœº÷ ä³êí³ñ ´ðãšš áîñõãäšàñí šèëä ò´ðš ºàðëàâ. Õàëüìã óëñèã öààšëà ýñ õàðºóëñí áîëõëà,òà íàìàã òààëš ´ñêš, ìèíè ê¢ö³ìšä áàéðëõ áèë³ò. Íàìàã ýìã ýê Õð ýœêðëš ´ñêâ, ýýšèí ñóðºìš ´ãñìí. Áຠöàãòàí òà Õðëà ¢¢ðëš éîâñí á³³šèò. Õ´´ííü Áîîâà ꢢêíòí Õðèí áåð áîëâ. Èèì ñ³³õí šèðºëèã òà ýñ ¢çñèã ñàíõëà õàðì áîëíà. Áîîâà ꢢêíòí ò´ðñêí ºàçðóðí õ³ðš èð³ä, Öåëèíí ðàéîíà "Ñòðàíà Ñîâåòîâ" ñîâõîçä ä´÷í šèëä³í ñààëü÷àð ê´äëâ. Îëí šèëä³í ¢íí êåâ³ð ê´äëñí ò´ë³ä³í êåñã à÷ëâðàð à÷ëãäš, òîîìñðòà ê¢í áîëñìí. Äóäëàòí àâàëüòàºàí "Ðîäèíà" ýäë-àõóä õ´´÷íð áîëš ê´äë³ä, áàñ ê¢íäò³ áîëš éîâñìí. Áîîâà Äóäëàí õîéðòí ýê-ýöêèííü íåðèã ºóòàëãî šèðºëèí ÿìàðàí÷í àäðóä òåñ³ä 9 çå, 14 çååíöð òàäíäàí áåëãëâ.
Ýœêð íàºö ýýšì! Òà õ´ðí í³³ìí šèë ³ìä éîâñíòí òàñ ê´ñð³ áèø. Òà ýñ ¢çñèã, ýñ ìåäñèã, ýñ áàéðëñèã òåœãð-áóðõí ìàäíä çàÿâ. Ìàäíä ê¢ðñí áàò çàœ, ó ñåäêë-³ìäðëèí öîë✠áîëš ¢çãäí³. ¥äã³ öàãò õàëüìãóä ²ð³ñ³í õàíüä íèèò³ ñ³³õí á³³í³. Òàíà îëí çååíð äååä ñóðºóëüòà, áàãøèí, ýì÷èí, ñåë³í³ ýäë-àõóí õàëõèí ýðäìò³. Îäà òàíà ꢢêäòí áèéñíü à÷íð-çååíðò³ ýýšíð áîëíà. Òà ìàíà ³ìäðëèí ýêí-ýêëö áîëí áàò óë áîëšàíàò. Šèë áîëºí äåêàáðü ñàðèí 28-ä áèäí ààâ-ýýšíðèííü áîëí ýëãí-ñàäíàííü ñàíë òåâ÷š óð-äååš³í íåð³äí³âèäí. ѳ³íè îðíä ò´ðš ìàäíäàí šèðºë çàÿõ áîëõèòí îëí Äååäñ Áóðõä ´ðø³òõ³!”
Ñâåòëàíà ÑÓÊÒÓÅÂÀ

Õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð òóóëºñí öàãò Àëòàéñê, Êðàñíîÿðñê êðàéä, Íîâîñèáèðñê, Îìñê îáëàñòüä òåäí òóññí áèë³. Íîâîñèáèðñê îáëàñòüä 20 ì蜺í õàëüìãóä òóññíà òóñê òî-äèã á³³í³.
Íîâîñèáèðñê îáëàñòèí Óáèíñêîå ñåë³íä á³³õ êðàåâåä÷åñê ìóçåéä äåïîðòàöèí 75 šèëä íåð³ä³ä, ñïåöïîñåëåíüä á³³ñí õàëüìãóäûí òóñê ýêñïîçèö áåëäãäš³õèí òóñêàð ðåäàêöä Þðèé Ìàçóðîâ 糜ãëâ. Óáèíñêîå ðàéîíà öóòõëœ ñåë³í áîëšàíà. Ìóçåéèí äèðåêòîð Íàòàëüÿ Âàëåðüåâíà Ñîêîëîâàí êåëñ³ð, ºàøóòà òåð öàãèã ìàðòàä óãà àõ ¢éèí óëñëà õàðºàä, òåäí³ òîäëâð áè÷š àâãäšàíà. Òóóâðèí šèëì¢äò òåíä òóññí õàëüìãóä ÷èãí 糜ã³í ´ã³ä, ìóçåéèí õàéãàð áè÷ñí áîëõëà ñ³í áîëõ.
Êåëõ³ñ, Óáèíñêîå ñåë³íä íåðò³ æóðíàëèñò Íàðí Óëàíîâè÷ Èëèøêèí, ãåíåðàë Âëàäèìèð Óëàíîâè÷ Èëèøêèí, íîìò, ÊÍÈßËÈ-í äèðåêòîð Èâàí Êóçíåöîâè÷ Èëèøêèí á³³ñìí. Òàœº÷ä ýäí³ íåðäèã ñ³í ìåäí³, êåš-ê¢ö³š éîâñèíü ´´ä³í ¢íëí³. Ìóçåéä òåäí³ òóñê òîäëâð, çóðãóä, íàíü ÷èãí òîîò êåðãò³ áîëšàíà.
Èíòåðíåòä Óáèíñêîå ñåë³í³ ³ìòí³ ç³ðì òîäëâð îëíà îíüãò òóñõàãäñí á³³í³. Ãàëèíà Êîæóáàðàí òîäëñàð, ñåë³íä òèèãõä òóóâðò èðñí õàëüìãóä íîìºí, ò´âø¢í á³³ñí³, øóóãà-íèðã³ òàòëãî, çààñí ê´äëìøèã ê庳ä òîãòóí á³³ñìí. Õîë áèø á³³ñí íåã ´ðê-á¢ëèã òîäëàä, ýìãí-´âãí, áåðíü õîéð ¢ðò³º³í á³³ñèíü òåð çààš êåëí³. Ò¢ð¢í àâãòàí ꢢí³ø³ä, õîëàºóð õîîðíäàí õàðºëãî á³³ñí óëñ öàã äàâàä, íåã-íåã³í ìåä³ä, íåã ê´äëìø ê庳ä èšëä³ä, çàœ-àâöàí ìåäš àâñìí. Òèèã³ä á³³ñ³ðí õóâàëöàä, ä³³í³ áîëí ä³³í³ õ´´òê ê¢÷ð-ê¢íä šèëì¢äèã õàìäàí äààš ºàðñí áîëäã. Íåã ä³êš òåð ´ðê-á¢ë òàíüë-¢çëíü ´ãñí ìàõíàñí õóâàëöñèã òåð ꢢêä ê¢í òîäëâ.
Íèíà Ãðèãîðüåâíà Àíòóøèíàí òîäëñàð, ýäí³ñ ´´ðõíä Ìàíæèêîâèõí³ ´ðê-á¢ë á³³š. Ãåðèí ýçí Ãîñáàíêä ê´äëäã, ýã÷íü õóâö óéäã áèë³. Ê´ãøí ýêíü áàñ ºàðòàí ´´ò³ á³³ñí, õóó÷í ºîñíàñ òàïî÷ê óéñèíü òîäëíà. ij³í³ ´ëí öàã á³³ñí, ´ñ÷-áîññí ºàçðàñí ê´íäðñí, á¢òí õóâö-õóíð, õîò-õîë óãà èðñí óëñò ÿìàðàí ê¢÷ð-ê¢íä á³³ñíü ìåäãäš³í³. Êåñã õàëüìãóä çîâàä ò¢ð³ä ´œãðñí áèë³. Òåäíèã õóó÷í îðøàâðò îðøàñìí. Öàã äàâàä, 1979 šèëä ö´´êí õàëüìãóä èð³ä, òåð îðìäíü òîîñõàñ ýðñ ò³â³ä, íåðäèíü áè÷³ä, çóë ´ðã³ä, ñàíëûíü òîäëñíà òóñêàð ꢢêä ê¢í òîäëš êåëš ´ãâ. Õàëüìã àâòîíîìü øèí³ñ á¢ðä³ãäñí³ äàðó õàëüìãóä ò´ðñêí ºàçðóðí í¢¢š îäâ. Ìàíà ñåë³íä àõ ýì÷ áîëš Òèìóð Àíäðååâè÷ Áîñõîìäæèåâ ê´äëš³ë³. Îðñ ãåðãò³ ýí ê¢í Õàëüìãèí ºàçðóðí í¢¢ñí óãà áèë³. Ñåë³í³ íàíü ÷èãí ê´ãøä ýì÷ Áîñõîìäæèåâèí òóñêàð á¢ë³í ¢ãì¢ä³ð òîäëíà.
Õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð ÿºš òóóëºñíà òóñêàð, òåäíèã òîâàðí âàãîäò à÷àä éîâóëñíà òóñêàð, õ´´ííü òåäíèã Ñèâðèí ñåë³ä³ð òàðàñíà òóñê ç´â³ð ìàòåðèàë öóãëóëñí á³³í³. "Óëóñû" îïåðàöèí òóñêàð, òóóšèí òåð öàãèí á³³äëèã, ä³³íä êåñã ì蜺í õàëüìãóä ç´ðãò³º³ð ä³³ëäš éîâñèíü ¢ç¢ëã÷ ìàòåðèàëìóä áàñ á³³í³. Ñèâðò õàëüìãóä ÿºš á³³ñí³ òóñêàð, ÿìàðàí ê¢÷ð çîâëœ ¢çñèíü ìåä¢ëš³õ òîäëâðìóä öóãëóëãäâ. Òåð öàãèí òóñê äåãòðì¢ä, ãàçåòèí ìàòåðèàëìóä ºàøóòà öàãèã òîäëóëšàíà. Òåð ìàòåðèàëìóäûã õ³³ñí ê¢í èèì íåã òîîëâðàðí õóâàëöâ. Òåð öàãà ãàçåòì¢äèã øèíšëš õ³ë³º³ä, õàëüìãóäûí òóñêàð íåã ÷èãí ¢çã ýñ îëñíäàí àëœ áîëíà. Òèèì îëí ê¢í - 20 ì蜺í ê¢í îáëàñòèí ýäë-àõóä ç´âò³ ò³âö³í îðóëš ê´äëñí³ òóñêàð ò´ð¢ö þìí óãà. Õàëüìãóä ê´äëìø÷ óëñ á³³ñìí. Íåã ¢ë¢ ìàë ´ñêëºíä, çàºñ àœíëºíä ýäí öóã óëñëà çåðãä³í ê´ëñ³í àñõàä ê´äëš éîâñíü èë þìí.
Ê¢íäò³ óìøà÷íð, Óáèíñêîå ñåë³íä òàíà ýê-ýöêíð éîâñí áîëõëà, òàäí òåð ìóçåéèí õàéãàð áè÷š ÷àäšàíàò. Íîâîñèáèðñê îáëàñòèí Óáèíñêîå ðàéîíà öóòõëœ, êðàåâåä÷åñê ìóçåéèí ºàðäà÷. Ñîêîëîâà Íàòàëüÿ Âàëåðüåâíà. Ýëåêòðîíí õàéãíü: ubinmuseum@yandex.ru
ŠÈЪËÈÍ Êåðìí

Ñ¢ë öàãò ãåìò³-øàëòãòà áè÷êä¢äèí ñóðºóëü-ýðäìèí ò´ðò èê îíüã ´ããäí³. Øàëòãòà áè÷êä¢ä ýð¢ë-ìåíä ꢢêä-ê´â¢äë³ õàìäàí äîøêîëüí ó÷ðåæäåíüñò áîëí øêîëä ñóðõèí ò´ë³ öóã êåðãò³ òààë òîãòàãäíà. Èíêëþçèâí ñóðºóëü-ýðäìèí ïðîãðàììñ òîãòàãäš, øàëòãòà áè÷êä¢äèí áèëã-ýðäì äåëãð¢ëëºí³, ýäíä ìåäðë çààš ´ãëºí³ òóñò àºó èê ê´äëìø ê¢ö³ãäš³í³. Ìàíà òàœº÷ä ýí ò´ðò áàñ èê îíüã ´ããäí³ ãèš òåìäãëõ êåðãò³. "Äîñòóïíàÿ ñðåäà" ïðîãðàììàð ñóðºóëü-ýðäìèí ó÷ðåæäåíüñò ñ³í òààë òîãòàãäš, øèøëœ áàãìóä ñåêãäš³í³. ¡ëã¢ðíü, Ýëñò áàëºñíà 12-÷ òîéãòà "Áóëã" áè÷êä¢äèí ñàäò "Íàðí" ãèäã áàãä ä¢ë³ áîëí ñîœñëºíà ì´÷ì¢äèí îëí ç¢ñí ãåìò³ áè÷êä¢äèí ò´ë³ áàã ¢¢ëäí³. Îäà òåð¢íä 16 ꢢêí-ê´â¢í îðíà, òåäí³ñíü çóðºàíü ãåìò³-øàëòãòà áè÷êä¢ä áîëíà.
Ýí áàãèí ñóðºìšëà÷ Òàòüÿíà Ãîëîâàòåíêîí êåëñ³ð, ýíä íóðºëš ºóíòà-ä´íò³ áè÷êä¢ä îðíà. Áîëâ øàëòãòà áè÷êä¢ä òàëäàí íàñòà ÷èãí áîëíà. Ýí áàã íèäí íîÿáðü ñàðä ñåêãäâ, òåã³ä ò¢ð¢í šèëèí àø äèãëš áîëšàíà. Õàìãèí ò¢ð¢íä ýíä øàëòãòà áè÷ê¢äèí ò´ë³ êåðãò³ òààë òîãòàãäñìí. "Ìàíà áè÷êä¢äèí ñàä "Äîñòóïíàÿ ñðåäà" ïðîãðàììä îðëöàä, 2 ñàé àðñëœãà ãðàíò ø¢¢š àâñí áèë³. Òåð ì´œã³ð áèäí âåðáîòîí ãèäã øèøëœ àïïàðàò õóëäš àâñí áèë³âèäí, þœãàä ãèõë³ ýí ýðêí êåðãò³ áîëšàíà. Òåð ìåò èíòåðàêòèâí ñàìáð áîëí íàíü ÷èãí îáîðóäîâàíü õóëäš àâãäâ, ïàíäóñ òîñõãäâ, øàëòãòà áè÷êä¢äèí ò´ë³ øèøëœ òààë òîãòàãäâ. Áè÷êä¢äèí ñàäûí ºàðäà÷ Âàëåíòèíà Ëîáîäèíàí ÷àäìã ºàðäâðò ó÷ðåæäåí³ ê´äë³÷íð äàìøëòàí ´´äë¢ë³ä, èêëþçèâí ñóðºóëü-ýðäìèí õàëõàð ìåðãšëò ´´äë¢ëëºí³ ò´ð õàºëâ. Òèèã³ä, ñóðºìšëà÷íð Êèñëîâîäñê áàëºñíä ÷èêí³ áîëí êåëí³ Öóòõëœä îäàä, ñïåöèàëèñòíðèí êóðñò îðëöâ. Òàœº÷èí áàãøíðèí ìåðãšëëò ´´äë¢ëºí³ èíñòèòóòëà áîëí Ñòàâðîïîëü áàëºñíä á³³äã ä¢ë³ áè÷êä¢äèí èíòåðíàòëà ýäí áàò çàëºëäà á³ðš õàìöó ¢¢ëäí³. Èíêëþçèâí ñóðºóëü-ýðäìèí õàëõàð á³³õ ïðîãðàììñèí áîëí øèí ýâ-àðºñèí òóñêàð ýäí ñïåöèàëèñòíðë³ ñåëâëöš, òåäí³ ñ¢â-ñåëâã ê´äëìøò³í ´ðã³ð îëçëíà.
- Øèøëœ áàã ñåêõèí ´ìí áèäí ìåðãšëò³í ´´äë¢ëñí äååð³í âåðáîòîí àïïàðàòûã îëçëëºíà òóñò äàìøëò õîðøàâèäí. Ìàíà áè÷êä¢äë³ ñóðäîïåäàãîã Îêñàíà Ìàíäæèåâà, ëîãîïåä Äèàíà Áàðàåâà, ïåäàãîã-ïñèõîëîã Îêñàíà Âåñåëåâà, òüþòîð Âàëåíòèíà Øàíõàåâà çàíÿòüñ äàâóëíà. Ñïåöèàëèñòíð ê¢í áîëºíà îíöèã ó÷ðòàí àâ÷ áè÷êä¢äèã ñóðºíà, ýäí³ àâã-á³ðö äåëãð¢ëí³. Áîëâ ç³ðì çàíÿòüñò ýð¢ë-ìåíä áè÷êä¢ä øàëòãòà áè÷êä¢äë³ õàìäàí ìåäðë õîðøàíà, þœãàä ãèõë³ ýäí íåã-íåã³í äàõàä øèí òîîò ìåäš àâíà. Ýð¢ë-ìåíä áè÷êä¢ä òåñâðò³ áîëí ´ð-´â÷ ñåäêëò³ áîëš, øàëòãòà ꢢêä-ê´â¢äò ä´œ áîëõàð øóííà. Ãåìò³ áè÷êä¢ä áîëõëà òåäíèã äàõàä ¢ãì¢äèã ÷èê³ð êåëäã äàñíà, õàìäàí íààäàä, èšëä³ä, šèðºëèí äàìøëò õîðøàíà, - ãèš Òàòüÿíà Âàñèëüåâíà êåëí³.
Ò.Ãîëîâàòåíêî ñóðºìšëà÷àð àðâí šèëä³í ê´äëš³í³. Ýí šèëì¢äèí òóðøàðò ýí áàéí äàìøëò õîðøàâ. Õàìäàí íåã áàãä ñóðºìšëà÷ Îëüãà Êèñëèöûíëà ê´äëí³, ýäí áè÷êä¢äò³í êèëìš³í òóñõàš, àðäíü îðš ñ³³í³ð ýäíèã õ³ë³í³. Ýí šèë ñóðºìšëà÷íð äóíä áîëñí ìàðºàíä "Ïåäàãîãè÷åñê äóýò" ãèäã íîìèíàöä îí÷ðñíü ýäí íèèò³ êåâ³ð ê´äëäãèã èë ¢ç¢ëâ. Áè÷êä¢äèííü òóñêàð êåëñí öàãò Òàòüÿíà Âàñèëüåâíàí ÷èð³íü ñ³³õð³ä, í¢äíü ãèëâê³ä îäíà. Òåä¢ ä¢œã³ ýí ꢢêä-ê´â¢äò³í äóðòà áîëí ýœêð. Íåã ¢ë¢ øàëòãòà áè÷êä¢ä ýäí³ ä´œã³ð ÷èê³ð ¢ã êåëäã, áèé³í õóâöëäã, õîò óóäã, ºàðèí êåãäëì¢ä êåäã äàñõëà ýäí áàéðëš, ýäí³ ê´äëìø òóñòà áîëí êåðãò³ áîëšàõèã ìåäí³.

Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ
ÇÓÐÃÒ: "Íàðí" áàãèí áè÷êä¢ä çàíÿòüäàí

Îäàõí Õàëüìã Òàœº÷ä ²ð³ñ³í à÷òà ýì÷íðèí êåëí-óëñèí íèèö³í³ ðåãèîíàëüí ³œã òîãòàãäâ. Øèí îëíà îðãàíèçàöèã Ï.Æåì÷óåâèí íåðò³ òàœº÷èí áîëüíèöèã àðâí í³³ìí šèëä³í ºàðäš éîâñí Âëàäèìèð Áàëàøîâ ºàðäâ. Ðåãèîíàëüí ³œãä îäà äååð³í àðâí ä´ðâí ýì÷ îðâ.
Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòåðñòâä íèèö³í³ ò¢ð¢í õóðã áîëâ, òåð¢íä àññîöèàöèí äåëãðëòèí áîëí á¢ðä³ìšèí ò´ðì¢ä õ³ë³ãäâ. Êåëõä, ýí šèë èþíü ñàðèí ÷èëã÷³ð ²ð³ñ³í Ïðåçèäåíòèí àäìèíèñòðàöèí áîëí ÐÔ-í ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòåðñòâèí ä´œã³ð öóã³ð³ñ³í á¢ð䳺³÷íðèí õóðã áîëñí áèë³. Îäà äååð³í ìàíà îðí-íóòãò 50 ñóáúåêòä ðåãèîíàëüí ³œã¢ä òîãòàãäñí á³³í³.
Ñåë³äèí ÔÀÏ-ìóäò
ä´œ áîëâ
Ìàíà òàœº÷ Öóã³ð³ñ³í "Äîáðî â ñåëî" ãèäã êåðã-¢¢ëäâðò øóíìºàºàð îðëöšàõèí òóñêàð áèäí óðäíü 糜ãëñí áèë³âèäí. Ýí àêö ìàíà îðí-íóòãò ñåíòÿáðü ñàðèí 15-ä ýêë³ä, äåêàáðü ñàðèí 1-ä ò´ãñâ.
"Ñóëäà" ãèäã øèøëœ ìåäèöèíñê ä´œ ê¢ðãëºí³ Öóòõëœãèí áîëí Ýëñò áàëºñíà ïîëèêëèíèêèí ýì÷íðë³ Ò.Õàõëûíîâàí íåðò³ ìåäèöèíñê êîëëåäæèí âîëîíòåðìóä-ìåäèê¢ä ýí êåðã-¢¢ëäâðò îðëöñìí. Òèèã³ä ýäí Ê´ò÷íð³, Ñàðïàí áîëí Öåëèíí ðàéîäûí ñåë³äèí ôåëüäøåðñê ïóíêòìóäò îäàä, ñ³í òààë òåíä òîãòàâ. Îþòíð ñåë³äèí ÔÀÏ-ìóäûí òåðçì¢ä øèðäâ, ýðãíäê ºàçðèã õîã-áîãàñ õóðàâ, õàøà-õààöèíü ÿñâ. Òåð ìåò âîëîíòåðìóä ýì÷íðò ä´œ áîëàä, ýì÷íðèí õ³ë³âðò èðñí á³³ðí óëñèí ýð¢ë-ìåíäèí á³³äë øèíšëëºíä ä´œ áîëâ. Êåëõä, óò òîîäàí 200 ê¢í ýð¢ë-ìåíä³í øèíšëš ÷àäâ. Ãàøóí Áóðºñò, Òóãòí, Äîãçìàêí, Ñàëûí, Íàéíòàõí áîëí Øèí ñåë³äò ìîáèëüí ìåäèöèíñê êîìïëåêñì¢ä ê¢ðâ, íåâðîëîã, ýíäîêðèíîëîã, êàðäèîëîã áîëí íàíü ÷èãí ñïåöèàëèñòíð á³³ðí óëñèí ýð¢ë-ìåíä øèíšëâ. Ñåë³í³õí äîð îðìäíü öóñíà øèíšëëò, ìàììîãðàôü, ÝÊÃ, ÓÇÈ áîëí íàíü ÷èãí ã¢í øèíšëëò êåš, ýì÷íðèí ñåëâã àââ.
Áóéí÷ ñåäêëò³ îþòíðèí êåðã
Ò.Õàõëûíîâàí íåðò³ ìåäèöèíñê êîëëåäæèí îþòíðèí ïàðëàìåíòèí áîëí âîëîíòåðìóäûí ñåäâ³ð³ð "Öàºàí ñåäêëèí êåðã" ãèäã êåðã-¢¢ëäâð á¢ðä³ãäâ. Îþòíð òàœº÷èí ãåìò³-øàëòãòà áè÷êä¢äèí ðåàáèëèòàöèí öóòõëœä áóéí÷ ñåêäëèí êåðã-¢¢ëäâð äàâóëàä, òåíä ýìíëºíä á³³õ ꢢêä-ê´â¢äò áàéðèí àã÷ì áåëãëâ.
Ìåäèöèíñê ñåñòðàí ýðäì äàñ÷àõ 17-÷ áàãèí áàº÷óä áè÷êä¢äò ñîíüí ïðîãðàìì áåëä³ä, ýäíë³ îëí ç¢ñí íààää áîëí ìàðºàñ äàâóëâ. Ìåäêîëëåäæä ¢¢ëääã áèèºèí êîëëåêòèâä îðëöà÷íð áèëã-ýðäì³í ¢ç¢ë³ä, õàëüìã áè áèèëâ. Õàðºëòûí ÷èëã÷³ð îþòíð áè÷êä¢äò øèêð-áàëòà áîëí êàíöåëÿðñê ýä-òàâð áåëãëâ. Òåìäãëõ³ñ, êîëëåäæèí îþòíð áóéí÷ ñåäêëèí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä äàðó-äàðóíü äàâóëš, ãåìò³-øàëòãòà áè÷êä¢äèã îíüãàñí àëäõø.

Áàðò áåëäñíü
ÄÎΊÀÍ Íàòàëüÿ

Ýí àìð áèø öàãò íåã-íåãí³ííü ñåäêë ìåäš, êåí íåã³í ä´œíš, ÷èäë³í õàìöóëõëà, ÿìð áîëâ ÷èãí êåðã ê¢öí³. Ê´ò÷íð³ ðàéîíà ªàøóí Áóðºñò ñåë³íä îëíà ä´œã³ð á¢òñí êåñã áóéíòà êåðã-¢¢ëäâð çààš áîëõìí.
Êåëõä, ñîöèàëüí ÷èíðò³ îáúåêòñ: ÔÀÏ, ïîøò, áèáëèîòåê ñåë³í³ ìóíèöèïàëüí á¢ðä³öèí àäìèíèñòðàöèí ãåðò á³³ðøëí³. Ýíä ñåë³í³ ñîéëûí Ãåðèí ò´ë³ èê õîéð ´ð³ éèëºãäâ, îäà ýíä îëíà ä´œã³ð ÿñâðèí ê´äëìø êåãäš³í³. Ìàíà ºàçðà ꢢêí, îïåðí äóó÷ Ãåðåíçåë Ìàöàêîâà áóéí÷ ñåäêëèí êîíöåðòñ á¢ð䳚 äàâóëàä, ñîéëûí Ãåðèí ÿñâðò áຠáèø ì´œã õîðøàâ.
Îëíà ä´œã³ð ÔÀÏ ÷èãí ñåêâèäí. Á³³ðí ³ìòí, íóðºëš ôåðìåðì¢ä, Ê´ò÷íð³ ÐÌÎ-í àäìèíèñòðàö, ðàéîíà öóòõëœ áîëüíèö, Îðí-íóòãèí Õ¢¢âèí äåïóòàò Ìàðèíà Ìóêàáåíîâà ýí ñîöèàëüí ÷èíðò³ îáúåêòèã ýäëâðò îðóëëºíà êåðãò ò³âö³í îðóëâ. ÔÀÏ ñåêãäñí ó÷ðàð ñåë³í³ ³ìòí òåœê³í óãà áàéðòà á³³í³.
Îäà áîëõëà ÷èäë³í õàìöóëàä, ñåë³í³ ñîéëûí Ãåðèí ÿñâðèã äóóñõ êåðãò³. Êåëõä, ò´ðñêí÷ ñåäêëò³ Àìèíà Ñàíäæèåâà ê´â¢äò³º³í ÿñâðèí ê´äëìø êåš³í³. Êåš³õ ê´äëìøèííü ò´ë³ ýäí äàëà ì´œã íåêñí óãà, áóéí÷ ñåäêëèí çàëìšàð ê´äëš³õ óëñ ãèš òåìäãëõ êåðãò³. Ýðäíü Ìàíäæèåâ áàñ ÿñâðèí ê´äëìøò áຠáèø ò³âö³í îðóëšàíà. ªàðòàí óðí Ýðäíü øèí îáîðóäîâàíü óãëš ò³â³ä, ºàœíëºíà, íàíü ÷èãí îëí ç¢ñí ê´äëìø êåš³í³. Ýí¢í³ íèë÷³ð äóëàëëºíà ñèñòåì óãëš ò³âãäâ, ñàíóçåë ê´äëš³í³. ßñâðèí ê´äëìøèã èðõ šèëä ò´ãñ³õ ñàíàòàâèäí.
Îäàõí áîëñí Çóë ´äðë³ ìàíà ñåë³í¢ð Õàëüìã Òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) äåïóòàò Áóëºí Àíãèðîâà (çóðãò) èðâ. Áóëºí Áîðèñîâíà ªàøóí Áóðºñò ñåë³íä ´ññí-áîññí ê¢í. Õàìãèí ò¢ð¢íä ýí ñåë³í³ ìåä³òíðèã õàëüìã óëñèí áàéðëà é´ð³º³ä, ãåðòíü èð³ä, áåëã³í íåð³äš, á¢ë³í ¢ã³í êåëš, á³³äë-šèðºë³ðíü ñîíüìñâ. Òèèã³ä äåïóòàò 20 ìåä³òèã ãåðòíü îäš é´ð³º³ä, ìåíäèíü ìåäâ. ijê³ä áîëõëà ñîéëûí Ãåðèí ÿñâðò ì´œãí³ ä´œã³í ê¢ðãâ.
Ñåë³í³ ³ìòí³ á³³äë-šèðºëèã ÿñðóëõ áóéíòà ñåäêë 碢º³ä, ä´œã³í ê¢ðãš³õ óëñò öóºàðàäíü õàíëòàí ´ðãš, ´´ðäš éîâõ Øèí šèëèí áàéðëà é´ð³š, õ´â-êèøã, àìóëœ šèðºë äóðäšàíàâ.
Àíàòîëèé ÇÓÍÎÂ,
ªàøóí Áóðºñò
ñåë³í³ àõëà÷

Áóðõí Áàãøèí Àëòí ñ¢ìä ýí šèëèí äåêàáðèí 19-ä øàšíà èê éîñðõë - ïóäæà ãèäã íåðò³º³ð ê¢ö³ãäõèí òóñêàð áèäí óðäíü 糜ãëë³âèäí. Èèì éîñðõë èê ÷èíð 碢í³. Îí÷òà éîâäëëà èðëö¢ëš êåãäí³. Îþíè áàãø áîëí òåð¢í³ ñóðºóëü÷íðèí õîîðíäê çàëºëäàã óëì 㢢ä¢ëõ³ð, øàšíà íîìèã äàñëºíä ³ìòèã îëàð îðëöóëëºíä, öàºàí ñåäêëèí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä óëì èê äåëãðëò àâ÷, ³ìòí³ šèðºëä áàò îðì ýçëòõ³ ãèñí ê¢öëò³º³ð øàšíà èèì éîñðõë ê¢ö³ãäí³.
Õàëüìãèí øàší ëàìèí óò íàñ 碢ëºíä ýííü íåð³äãäš³í³. 26 šèë õîîðàí Äàëà ëàìèí ãåã³í³ åâ³ë³ð Õàëüìãèí áóääèñòíðèí Íèèö³ã Òýëî Òóëêó ðèíïî÷å òîëºàëñìí. Òåð öàãàñ àâí òàœº÷ä áóðõí-øàšíà íîì òàðõàëºíä ÷èäë³í öàãàí, ìåäðë³í í´´ëãî øàší ëàì öåðãëš éîâíà. Ýí öàãèí éîâóäò òàœº÷ä øàšíà íîì äåëãð³ä, ñåë³ä³ð õóðëìóä, ñóâðºóä òîñõëºíà, ì´ðã¢ëèí ãåðì¢ä ñåêëºí³ ê´äëìø êåãäâ. Øàšíä ø¢òäã óëñ íîìä îðš, êåðãò³ íåã çààâð àâ÷, òåð¢ã³ðí šèðºëä³í ºàðäâð êåš, ì´ðãš çàëüâðõ òààëòà áîëñíä øàší ëàìèí à÷íü éèð èê.
²ìòíä øàšíà íîìèã ÷èê öåâð á³³äëäíü ê¢ðãñí äååð³í, Õàëüìãèí øàší ëàì ìàðòãäñí øàšíà êåñã àâúÿñìóä ñåðã³ëºíä, òåäíèã ä³êí³ñ šèðºëä áàòëëºíä ç´âò³ ò³âö³í îðóëâ. ¥âêíðèí àâúÿñìóä øèí³ñ šèðºëä îðóëšàõèíü, áàº÷óäò öàãøàâäûí ñóðºìš ´ãëºíä èê êèëìš ´ã÷³õèíü ³ìòí òààñíà. Õóðë, ñóâðºí ñåêãäí¢ àëüäíü áîëâ÷í øàší ëàì îðëöš, øàšíà ¢¢ëäâðèã ºàðäš, ãåëœã¢äë³ õàìäàí öóã òîîòûíü øàšíà çîêàëàð êåí³. Ýííü áàñ ³ìòí³ ê¢íäëëº îëíà.
Õàëüìãò øàšíà íîì éîñíäàí ñ³í äåëãðëò àâñíä øàší ëàìèí èê à÷-òóñ á³³í³. Óðäê šèëì¢äò Õàëüìãèí áóääèñòíð øàší ëàìèí óò íàñíà ò´ë³ ïóäæà øàšíà éîñðõë áàñ ê¢ö³š éîâëà. Ýí šèë èèì øàšíà ¢¢ëäâð ê¢ö³õ ñåäâ³ðèã Šååšèõí³ ³œãèí ³ìòí ºàðºâ. Ýäí³ ñåäâ³ðèã Öóòõëœ õóðëä ä´œí³ä, ÿìàðàí ´äð êåõë³ ñ³í áîëõíü éè뺚 àâãäñìí.
Òåðíü òåã³ä äåêàáðèí 19 áîëš ºàðâ. Öóã õàëõàðí òààñòà ýí ´äð Õàëüìãèí öóã ³ìòí Òýëî Òóëêó ðèíïî÷åí óò íàñ 碢ëºíä íåð³äñí ïóäšà øàšíà éîñðõëä îðëöõìí. Òàœº÷èí ³ìòí³ñ íàíü òàëäàí ºàçðò á³³äã îëí õàëüìãóä ýí êåðã-¢¢ëäâðèã ä´œíš, ì´ðã¢ëä îðëöõ ñåäêë³í ìåä¢ëš³í³. Òàœº÷èí ìåš³ ºàòö ÷èãí ýâð³ öóöðëòàí óãà ¢¢ëäâð³ðí øàší ëàì îëí óëñèí òààñëò îëñìí.
Õàëüìãèí øàší ëàì ²ð³ñ³ä, Ìëä, ÑÍÃ-í íóòãóäò Äàëà ëàìèí ãåã³í³ ê¢íäò³ ýë÷ áîëñíü òåã³ä éèðèí éîâäë áèø. Ýíòí øàšíà íîì äåëãð¢ë뺳ð, óëñèí õîîðíäê çàëºëäàã áàòðóëëºàð Òýëî Òóëêó ðèíïî÷å êåš³õ èê ê´äëìøèã ¢íëñí éîâäë áîëšàíà.
Ïóäæà ãèñí éèð í³ðí áîëí èê äààâðòà øàšíà éîñðõë áîëšàíà. Áóðõí Áàãøèí Àëòí ñ¢ìèí àäìèíèñòðàòîð Éîíòåí ãåëœãèí êåëñ³ð, òåð¢ã ê¢ö³ëºíä øàšíà èê ÷èíð 碢ëºãäí³. Áóðõí Áàãøèí öîãöèí, êåëí³ áîëí óõàíà ÷èíðò³ òåìäãíü áîëã÷ òîîò ì´ðã¢ëä îëçëãäíà. Áóðõí Áàãøèí ê´ø³, íîìòà ºàð áè÷ìð, ñóâðºí, òåð ìåò óò íàñ çàÿäã áóðõäûí ä¢ðì¢ä, ×àêâàðòèí (Äåëê³í ýçí³) äîëàí ¢íò³ òåìäã, í³³ìí ¢íò³ êåãäëì¢ä, ê¢ö³ìšèí, áîëí àìóëœ-ìåíä šèðºëèí í³³ìí éèëºë òåìäã¢ä, òàâí ç¢ñí ýä, áóóäÿí 碢ò³ òîîò (è÷ì³í, òóòðº, öàºàí áóóäÿ, ôàñîëü, ãîð÷èö, çàðì), öåöã³ñ, êåâñì¢ä, äàðöãóä, øèí õóâöí áîëí íàíü ÷èãí òîîò ì´ðã¢ëèí éîâóäò îëçëãäíà. Îëçëãäšàõ òîîò áîëºí ýâð³ ÷èíðò³ áîëñí äååð³í óò íàñ 碢ëºíä òóñëäã åâ³ëò³ áîëíà.
Áóðõíà íîì òàðõàšàõ Áàãøèí óò íàñèã äóðäëºíä ì´ðã¢ë èê ÷èíð 碢š, Áàãøèí áîëí ñóðºóëü÷íðèí õîîðíäê çàëºëäàºèíü óëì áàòðóëíà. Òåðíü òåã³ä éèðèíä³í šèðºë ÿñðëºíä, øàšíà íîì áàòðóëºíä òóñëíà. Ïóäæà êåš³õ éîâóäò ãåëœã¢äèã äàõš, ì´ðã¢ëä èðñí óëñ ÷èãí íîì óìøš ÷àäšàíà. Òåð¢í³ ò´ë³ õàëüìã áîëí îðñ êåë³ð áàðëãäñí íîì áåëäãäñí á³³í³.
Øàšíà ýí éîñðõëä Ìëûí ãåëœã¢ä, Ìîñêâàí, Ñàíêò-Ïåòåðáóðãèí, ²ð³ñ³í íàíü ÷èãí áàëºñäàð á³³õ áóääèñòíð îðëöõìí. Õàëüìã Òàœº÷èí 13 ðàéîíà áîëí Ýëñò áàëºñíà ýë÷íð áàñ óò íàñ äóðäëºíà éîñðõëä îðëöõìí.
Áóðõí-øàšíà íîìèí êå糜ê àâúÿñàð áîëí çîêàëàð êåãäõ óò íàñ äóðäëºíà éîñðõë Áóðõí Áàãøèí åâ³ëä ê¢ðòõ òààë ´ã÷³í³. Õàëüìã îëí ³ìòí îþíè Áàãøòàí áîëí ºàðäà÷äàí - øàší ëàìäàí óò íàñ äóðäàä, öóã óëñèí àìóëœòà áîëí õ´âò³ šèðºëèí ò´ë³ ì´ðãõìí.
ÓØÊÀÍÀ Ñóâñí

Îäàõí, äåêàáðèí 10-ä, ÐÀÍ-à Õàëüìã íîìèí öóòõëœãèí (ÊÍÖ) äèðåêòîð Âèêòîðèÿ Êóêàíîâà áîëí öóòõëœãèí íîìèí ê´äë³÷ Äåëÿø Ìóçðàåâà, Èê Áóóðë ñåë³í³ õóðëûí ºàðäà÷ Ðàâäàí Ãîðäååâ Öàºàí Àìíà ààâ Ò¢ãìä ªàâš ò´âä êåëí³ñ îð÷óëñí Áóðõí Áàãøèí íîìèí òóñê "¡ëã¢ðèí äàëà" ãèäã ¢¢ä³âðèí õîéð áîòü áàðàñ ºàðñíà òóñêàð ꢢíäâð êåâ. Òåð ìåò ýí õàðºëòä Öàºàí Àìíà ààâèí ýëãí-ñàäí Ëþáîâü Áàñàíãîâà îðëöš òîäëâðàðí õóâàëöâ. Ààâ îíüäèí ³ìòíë³ ýýëò³, èê ìåäðëò³ ê¢í á³³ñìí.
Ëþáîâü Ìàíäæèåâíàí ꢢêíü íèëõä³í ÷èäë òàòó á³³ñìí, òåã³ä ààâ Ò¢ãìä ªàâš ´äð ñ´ óãà íîì óìøàä, ꢢêí³ ³ìèíü àâðñìí, ýì÷íð áîëõëà óäàí á³³øãî ãèš êåëš³ñìí. Òèèãš Ëþáîâü Ìàíäæèåâíà íîìèí ê¢÷í ÿìàðàí áîëäãèíü ìåäñìí. Îäà ꢢêíü ³ìä-ìåíä, ºóðâí ¢ð³í àñðš á³³í³.
Öàºàí Àìíà ààâ Ò¢ãìä ªàâš Áóðõí Áàãøèí íîìèí ó÷ð-óòõèíü, ò´âä êåë, òîä áè÷ã ñ³³í³ð ìåääã á³³ñìí. Òåã³ä èðã÷ä³í ³ìòí ´âêíðèí íîìèã äàñõàð ñåäõ ãèñí èöãò³ á³³ñìí. Òåã³ä ò´âä êåëí³ñ Áóðõí Áàãøèí íîìèã ö³³ëºš³õ ò´âä êåë³ð áè÷ñí "¡ëã¢ðèí äàëà" ãèäã äåãòðèã ø¢¢š àâñìí, òåíä Áóðõí Áàãøèí çààâðàð êåñí øàð øàšíà íîìèí óë-ñ¢¢ðíü éè뺳í ñ³³í³ð ö³³ëºãäš³ñìí.
Ò´âä êåëí³ñ îð÷óëñí íîìèí ö³³ëºâðèã íîìò, ôèëîëîã íîìèí êàíäèäàò Äåëÿø Ìóçðàåâà îðñ êåëíä îð÷óëš. Òîä áè÷ã ÿºš îëçëãäš á³³ñèã Ò¢ãìä ªàâšèí îð÷óëâðàñ ¢çš áîëõìí ãèš íîìò êåëí³. Òåð ê´äëìø³í Öàºàí Àìíà ààâ 1968 šèë ê¢ö³ñìí, òåã³ä òåð öàãàñ íààðàí 50 šèë äàâš éîâíà.
Êåç³í³ íîìò, òîä áè÷ã ¢¢ä³º³÷ Çàÿ Ïàíäèòà áàñ ýí "¡ëã¢ðèí äàëàã" îð÷óëš éîâñìí. Áóðõí Áàãøèí íîìàð ê¢í áîëºí ÿºš á³³õ ç´âò³í òóñêàð ýí ¢¢ä³âðò êåëãäš³í³. Ýí äåãòðèã ºàíöõí ëàìíð áîëí øàšíà óëñ áèø, áîëâ éèðèí óëñ ÷èãí óìøš íîìèí ºîë ó÷ð-óòõèíü ìåäòõ³ ã躳ä ýí äåãòðèã Ò¢ãìä ªàâš ´äã³ öàãèí õàëüìã êåëíä îð÷óëñìí.
- Ýí õîéð äåãòð êå-ñ³³õí³ð áàðëãäñìí, õàòó øàð ºàäðíü Ò¢ãìä ªàâšààâèí ãåðò õàäºëšàñí íîìèí ºàäðëà ³äë. Ýí äåãòðì¢ä õàìãèí ò¢ð¢íä áèáëèîòåê¢ä³ð òàðõàãäàä, ýí õîéð áîòèã áàðëëºíà ºàðóã äàœöàñí Ò¢ãìä ªàâšààâèí ýëãí-ñàäí õîîðíä õóâàãäõ, ýäíä Õàëüìã íîìèí öóòõëœãèí íåðí äååð³ñ èê õàíëòàí ´ðãš³í³âèäí,- ãèš öóòõëœãèí ºàðäà÷ Âèêòîðèÿ Êóêàíîâà êåëâ.
Èê Áóóðëà õóðëä ýí äåãòð áàñ ê¢ðòâ, ýí ³ð¢í íîìàñ á³³ðí ³ìòí ³äñ àâàä õ³ðí³. Õóðëûí ºàðäà÷ Ðàâäàí Ãîðäååâ èðñí óëñò Ò¢ãìä ªàâšèí òóñêàð êåëš ´ãí³. Ààâ èê ã¢í íîìòà ê¢í á³³ñìí, ÿìàðàí íîì ÿìàðàí êåðãò îëçëãääãèí òóñêàð áàñ éè뺳í ñ³³í³ð ìåäš³ñìí, êåñã ³ìòí Öàºàí Àìíä èð³ä, Ò¢ãìä ªàâšàñ ýìíëº, ä´œ-í´êä àâ÷àñìí, îëí ³ìòí Ýëñò³ñ ðàéîäàñ õóðàä, ààâèí ºàðäâðò ºàë ò³êëº, íàíü ÷èãí èê êåðã-¢¢ëäâð ê¢ö³š³ñìí.
Òåð öàãò øàšíà óëñèã éîñí 䴜횳ñìí óãà, Ò¢ãìä ªàâš ÷èãí õîéð ä³êš öààšëà õàðºñìí, òèèì áîëâ ÷èãí ³ìòíä ä´œã³í êåç³ ÷èãí ê¢ðãš éîâëà, ãèš Ðàâäàí Ãîðäååâ êåëâ. Ààâèí îð÷óëâð ´äã³ öàãèí õàëüìã êåëíë³ èê ´´ðõí, òåã³ä ê¢í áîëºí òåð¢ã ìåäš ÷àäõìí.
Öóã ýçëš³ñí ç´´ð³í, äåãòð³í Ò¢ãìä ªàâš Õàëüìã íîìèí öóòõëœä ãåð³ñëš³ñìí, òåð ¢íò³ äåãòðì¢äèí òîîä ìë "ªàíšóðèí" öóã ãèëò³ áîòüìóä, ò´âä êåë³ð áè÷ñí êåñã ¢¢ä³âðì¢ä, òåð òîîä ýìíëºí³ äåãòðì¢ä á³³í³. ¥´ðõí ýëãí-ñàäíäàí ýí áàñ êåñã òîîòàí ¢ëä³ñìí, òåð ³ð¢í þìèã Ëþáîâü Áàñàíãîâà õàäºëšàíà, Ò¢ãìä ªàâšèí ´ðê-á¢ëèí íåðí äååð³ñ ýí èê õàíëòàí Õàëüìã íîìèí öóòõëœãèí ê´äë³÷íðò ´ðãâ.

Ò¡ÐÂ²Í ªóíà