Îäàõí Õàëüìã Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷èí äàðóê Áîîâà Áàäìàåâèí ºàðäâðò áîëñí ñåëâëö³íä ìàíà òàœº÷ä "Ýð¢ë-ìåíä õàðëºí" ãèäã êåëí-óëñèí ò´ñâ³ð ê¢ö³ãäõ êåðã-¢¢ëäâðì¢äèí ò´ð õ³ë³ãäâ. Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòð Þðèé Êèêåíîâ áîëí ñîöèàëüí äåëãðëòèí ìèíèñòð Ìàðèíà Îëüçÿòèåâà "Ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà" áîëí "Äåìîãðàôèÿ" ãèäã êåëí-óëñèí ò´ñâñ³ð ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñèí ìàòåðèàëüí-òåõíè÷åñê óë áàòðóëëºíà, ìåäèöèíñê ê´äë³÷íðèã áåëäëºí³, ³ìòí äóíä ÷èê àâã-á³ðö áàòðóëëºíà, ìåä³òíðèí šèðºëèí ÷èíðèã ÿñðóëëºíà òóñò ÿìàðàí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä ê¢ö³ãäõèí òóñêàð òîäðõàºàð êåëš ´ãâ.
Þ.Êèêåíîâèí êåëñ³ð, îäà òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòåðñòâ ðåãèîíàëüí ò´ñâèã áåëäëºí³ ê´äëìøèã äóóñàä, ²ð³ñ³í ïðîôèëüí ìèíèñòåðñòâë³ øèøëœ áîîöà áàòëš àâñí á³³í³, êåä¢ ì´œãí ÿìàðàí ò´ðì¢ä õàºëëºíä éèëºãäõèã áàñ äèãëš àââ. Òèèã³ä, 2019-2024 šèëì¢äò êåëí-óëñèí ò´ñâ³ð ìàíà òàœº÷èí ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñèã ´äã³ öàãà îáîðóäîâàíÿð òåòêõìí, ìîäóëüí ÔÀÏ-ìóä óãëš ò³âãäõìí, øèøëœ ê´ëãí éèëºãäõìí. ¥´ðõí ºóðâí šèëèí ýðãöä ìàíà òàœº÷ä ýí ò´ñâ³ð 1 šóâà 300 ñàé àðñëœ éèëºãäõìí ãèš çóðàëãäšàíà.
- 2019 šèëä ìàäíä ã¢ëãí ãåì³ñ õ´ðëºí³ öåðãëëòèã áàòðóëëºíä 70 ñàé àðñëœ éèëºãäõìí. Ýí ³³ìøãò³ ãåìèã ýðò èëäêš àâëºíà îáîðóäîâàíü ìàäíä éèëºõ, ñïåöèàëèñòíðèã ñóðºõâèäí. Ç¢ðêí³-ñóäöíà õàëõèí öåðãëëòèã äåëãð¢ëëºíä 27 ñàé àðñëœ éèëºãäõìí. Áè÷êä¢äèí ïîëèêëèíèêñèí óë áàòðóëëºíä 35 ñàé àðñëœ éèëºãäñí äååð³í èðõ šèëä õîòë áàëºñíä øèí ïîëèêëèíèêèí òîñõëò ýêëõìí. Ýí šèë çóðºàí ÐÌÎ-ä ìîäóëüí ÔÀÏ óãëš ò³âãäõ, äåêàáðü ñàðèí ÷èëã÷ ê¢ðòë ýäí ¢¢ëäâð³í ýêëõìí. Óðäíü ìàäíä 5 ìîäóëüí ÔÀÏ éèëºõèí òóñêàð ꢢíäâð áèë³, áîëâ ²ð³ñ³í ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòåðñòâë³ áàòëñí áîîöàºàð ìàäíä 20 ÔÀÏ éèëºõ øèèäâð àâãäâ. Òåð ìåò ìàäí ìîáèëüí ìåäèöèíñê êîìïëåêñ àââèäí, îäà ýì÷íð òåð¢ã³ð áè÷êí ñåë³ä³ð áîëí ìàëûí õîøìóäàð ºàð÷ éîâõìí. Òàœº÷èí ìåäèöèíñê ó÷ðåæäåíüñèã ´äã³ öàãà îðãòåõíèê³ð òåòêëºíä 700 ñàé àðñëœ áàñ éèëºãäõìí, òåã³ä ñåë³í³ áîëüíèö, ÔÀÏ áîëºí øèøëœ ñåòüä îðš, ïàöèåíòíðèí öóã äîêóìåíòñèã ýëåêòðîíí ýâ-àðºàð éîâóëš ÷àäõìí, - ãèš ìèíèñòð òîîöàºàí ´ãâ.
Ñåëâëö³íä îðëöñí ðàéîäûí ìóíèöèïàëüí á¢ðä³öñèí òîëºà÷íð, ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñèí àõ ýì÷íð ñîíüìñóëšàõ ò´ðì¢ä³ð ñóðâðìóäàí ´ã÷ ÷àäâ. Ìóíèöèïàëüí ºàðäâðèí ìåäëä ç³ðì ò´ðì¢ä ýñ îðäã áîëâ ÷èãí ýäí ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñèí ¢¢ëäâð ÿñð¢ëëºíä øóíìºàºàð îðëöäãèã ìèíèñòð îíö çààš õàíëòàí ´ðãâ. "Ìàíà õàìöó ¢¢ëäâð õàìãèí ò¢ð¢íä ³ìòí³ ò´ë³ êåãäš³í³", - ãèš Þðèé Âèêòîðîâè÷ òåìäãëâ. Îäà ç³ðì ðàéîäûí äåïóòàòíðèí øèèäâð³ð ðàéîíà áîëüíèöñ ºàçðèí àëâíà ì´œã³í ´ãõ³ñ ñóëäõãäâ, Ãîðîäîâèêîâñê ÐÌÎ-í ºàðäâð ìåäèöèíñê ñóðºóëèí çàâåäåíüñò ñóð÷àõ áàº÷óäò íåìð ñòèïåíäü ´ã÷, ýäí ò´ðñêí ºàçðòàí èðš ê´äëõèã óðìäóëšàíà, ßøàëòàí ðàéîíä áîëõëà ç³ðì àðºëà÷íð áîëüíèöä ÿñâð êåëºíä ä´œ-òóñàí ê¢ðãí³ ãèš çààãäâ. Öóã ýí ñ³í ñåäâ³ðèã òàëäàí ðàéîäò áàñ îëçëõ êåðãò³ ãèš ñåëâëö³íä òåìäãëãäâ.
Ñåëâëö³íä Öåëèíí ðàéîíà áîëüíèöèã òàœº÷èí ç³ðì ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñë³ íåãä¢ëëºí³ ò´ð áàñ ºàðâ. Òèèã³ä, îäà ýí ðàéîíà ³ìòíä Ï.Æåì÷óåâèí íåðò³ òàœº÷èí áîëüíèöä, áàëºñíà ïîëèêëèíèêä áîëí òàœº÷èí áè÷êä¢äèí öóòõëœä (ÐÄÌÖ) ìåäèöèíñê ä´œ ê¢ðããäõìí. Îäàõí ÐÌÎ-í àäìèíèñòðàöèí á³³ðèã òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòåðñòâèí ìåäëä îðóëàä, òåíä ÿñâð êåñí³ õ´´í áè÷êä¢äèí ñòàöèîíàðí ³œã ñåêõ øèèäâð àâãäñí á³³í³. ÐÄÌÖ ýâð³ííü ì´œã³ð áè÷êä¢äèí ïîëèêëèíèêèí ò´ë³ îðãòåõíèê õóëäš àâ÷ óãëš ò³ââ, ÿñâðèí ê´äëìø êåâ. Ýëñòä ¢¢ëääã ò¢ðãí ä´œ ê¢ðãëºí³ ñòàíöèí íåã ê´ëãí Òðîèöêîå ñåë³í³ ³ìòèã òåòêš, á³³ðí ³ìòíä ä´œ ê¢ðãäã áîëõìí. ÐÌÎ-í àäìèíèñòðàöèí ´´ð á³³õ êàôåã õóëäš àâ÷ òåíä áè÷êä¢äèí ïîëèêëèíèê ñåêëºí³ ò´ð õàºëãäšàíà. Îäà òåð êàôåí ýçíë³ ê¢¢íäâð äàâóëãäš, á³³ðèã ìèíèñòåðñòâèí ìåäëä îðóëš àâëºíà òóñò áåëäâð êåãäš³í³.
"Ýð¢ë-ìåíä õàðëºí" ãèäã êåëí-óëñèí ò´ñâ³ð ôåäåðàëüí áþäæåò³ñ äàëà ì´œãí éèëºãäõìí, òåã³ä òåð¢ã îëçòà-òóñòàºàð îëçëš, òàœº÷èí ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñò ñ³í òààë òîãòàš, ³ìòíä ´´ä³í ÷èíðò³ áîëí ñ³í ìåäèöèíñê òóñëìš ê¢ðãëºí³, êàäðìóä áåëäëºí³ ò´ðì¢äèã õàºëõ àðº á³³í³ ãèš ìèíèñòð êåëâ. Öóã ýí ò´ðì¢ä ê¢ö³ìšò³º³ð õàºëãäõèí ò´ë³ öóºàð àðº-÷èäë³í íåãä¢ëš, íèèò³ êåâ³ð ê´äëõ ç´âò³ ãèš ñåëâëö³íä òåìäãëãäâ.

Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ

¥öêëä¢ð Ýëñò áàëºñíä øèí ìàðøðóò ¢¢ëääã áîëâ. 85-÷ òîéãòà ìàðøðóò õîòë áàëºñíà âîêçàëàñ àâí Ãîðîäîâèêîâèí áîëí ×îíêóøîâèí íåðò³ ïðîñïåêòàð äàâš, Áóäåííûéèí, Äæàíãàðèí, Ëåíèí³, Ïþðáååâèí, Ýñåìáàåâèí áîëí Õðóùåâèí íåðò³ óóëüíöñàð éîâíà. Òåìäãëõ³ñ, ýí ìàðøðóòàð éîâñí óëñ "Ãàçïðîì ãàçîðàñïðåäåëåíèå Ýëèñòà", áàëºñíà çàðº, ÁÒÈ ãèäã ñîöèàëüí îáúåêòñò áîëí "Ìàãíèò" ãèïåðìàðêåòä ê¢ð÷ ÷àäšàíà. Áèäí áàëºñíà îëíà ê´ëãí-ê¢÷í³ çîãñàëä ºàðàä, ýí ìàðøðóòàð éîâäã šîëà÷íðëà áîëí ³ìòíë³ õàðºàä, óõàí-òîîëâðàðí õóâàëöõèã ñóðâèäí.
Ìàäí çîãñàëä èðí áèé³ð ãèëò³ 85-÷ òîéãòà ìàðøðóòàð éîâäã ÃÀÇåëü òàìºòà ê´ëãí èðš çîãñâ. Áèäí šîëà÷ëà òàíüëäàä, ò¢ð¢í ´äð ÿºš äàâšàõèã ñóðâèäí. Èãîðü Ñàíãîðÿåâèí êåëñ³ð, ýäí ´ð¢º³ð ò¢ð¢í ðåéñò ºàðâ, îäà äååð³í ³ìòí îëí áèø. Ýëñò áàëºñíà Õóðãèí äåïóòàò á³³ñí Ñàíàë Ãîäæóðîâëà (îäà Ê´ò÷íð³ ÐÌÎ-í òîëºà÷) õàìäàí ýí ìàðøðóò òîãòàëºíà ñåäâ³ðèã ýäí òàòñìí. "Ìàíà ñåäâ³ðèã õîòë áàëºñíà àäìèíèñòðàöä ä´œí³ä, ýí ò´ðèã õàºëëºíä öóã õàëõèí í´êä áîëñìí. Îäà øèí íåêâð³ð ìàðøðóòàð ºàð÷ éîâõ ê´ëãí ýðê áèø íåã îðìàñ ºàð÷ éîâõ, šîëà÷íð áîëõëà ìåäèöèíñê õ³ë³âðò îðš ýð¢ë-ìåíäèí á³³äë³í øèíšëõ ç´âò³ áîëšàíà. Òåã³ä Àíàòîëèé Áóëûêîâ ýí ò´ð õàºëš, á³³ð éè뺚 ´ãñí á³³í³, áèäí òåíä ìàðøðóòä ºàð÷ éîâõ ç´â ´ã÷³õ öààñ àâíàâèäí. Òàíüë-¢çë àðºëà÷íðëà ꢢíä³ä, 7 ê´ëãí ýí ìàðøðóòàð ýêë³ä ê´äëš³í³âèäí. Ýíäð ìàíà ò¢ð¢í ïàññàæèðì¢ä øèí ìàðøðóò ¢¢ëääã áîëñíä áàéðòà á³³õ³í ìåä¢ëš, ìàäíä ê¢ö³ìš äóðäñíü èê óðìä ´ãâ",- ãèš È.Ñàíãîðÿåâ êåëâ.
Ò¢ð¢í ´äð ýí ìàðøðóòàð îëí ê¢í éîâñí óãà, òåð áèéíü á³³äë ÿñðõ ãèš àðºëà÷ èöš³í³. ¥äð èðâ³ñ ³ìòí ýí ìàðøðóòûí òóñêàð ñîœñàä, àëüê óóëüíöñàð ÿìàðàí îáúåêòñ ê¢ðòë éîâäãèã ìåäš àâõíü ëàâòà. Äèãò³ ìàäíèã šîëà÷ëà ꢢíäš³õë³ àâòîáóñàñ ïàññàæèðìóä ºàðâ. Ýëñò áàëºñíà á³³ðí ³ìòí "Ãàçïðîì ãàçîðàñïðåäåëåíèå Ýëèñòà" ãèäã ÎÀÎ ê¢ðòë îäà áàëºñíà ê´ëãí éîâäã áîëñíü éèð ñ³í áîëâ ãèš òåìäãëâ. Óðäíü òèèã³ð³í ê¢ðõèí ò´ë³ Êëûêîâèí óóëüíöàñ éîâºàð éîâõ êåðãò³ á³³ñìí, îäà áîëõëà àâòîáóñàð ê¢ð³ä, êåðã³í ê¢ö³÷ê³ä õ³ð¢ áàñ àâòîáóñàð èðš áîëšàíà. Àñõí êåä¢ ÷àñ ê¢ðòë éîâõèã ³ìòí šîëà÷àñ ñóðš ñîíüìñâ. "Ìàãíèò" ãèïåðìàðêåò ëàâê àñõí îðà ê¢ðòë ê´äëäã ó÷ðàð áèäí ÷èãí ³ìòèã ç´´õâèäí,- ãèš ýí õ³ð¢ ´ãâ.
Ýëñò áàëºñíà àäìèíèñòðàöèí ÆÊÕ-í çàëëòûí ºàðäà÷ Äîðäæè Èëüäæèðèíãîâèí êåëñ³ð, á³³ðí ³ìòí Ëåíèí³ íåðò³ óóëüíöàð á³³äã ñîöèàëüí îáúåêòñ ê¢ðòë éîâäã ê´ëãí-ê¢÷í êåðãò³ ãèš ñóðàä, àäìèíèñòðàöä ýð뺳í îðóëñìí. Òåã³ä îëí ³ìòí³ ñóðâðàð ýí ìàðøðóò òîãòàãäñìí. Õîéð ñàðèí ýðãöä ýí ìàðøðóòàð ê´ëãí-ê¢÷í éîâš, ³ìòí ýí¢ã³ð îëàð éîâäãèíü àëü óãàºèíü øèíšëš õ³ë³õìí. Ò¢ð¢í ´äð 7 ìàøèí ýí ìàðøðóòàð ºàð÷ éîââ, ´´ðõí èðã÷ä³í ýäí³ òîîã 10-15 ê¢ðòë èêä¢ëõ ñàíàí á³³í³ ãèš Äîðäæè Àëåêñååâè÷ êåëâ. Àëâíà îðãàíìóäò òåìäãëãäñí àðºëà÷íð öóºàð ³ìò ç´´ëºí³ õàëõàð ¢¢ëäõ ëèöåíçüò³, šîëà÷íð ´ð¢íäíü ýì÷íðèí õ³ë³âðò îðš, õààëºä ºàðõ ç´â ´ã÷³õ öààñ ýðê áèø àâíà. Øèí ìàðøðóòàð éîâšàõ šîëà÷íðèí õààëºíü öàºàí áîëòõà ãèš é´ð³š³í³âèäí!
Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ
È.Ìóçðàåâàí öîêñí çóðã

Øèí òåõíîëîãèé, òî-äèã³ð óëëãäñí ýêîíîìèê ýíäð èê ÷èíð 碢í³. ²ð³ñ³í ýêîíîìèê îäà áàñ òèèì ýâ-àðºèã ´ðã³ð îëçëõàð ñåäš³í³, òåð¢í³ óë äååð êåñã îðí-íóòãóäëà í´êöëò³í áàòðóëš, öóã äåëê³í ýêîíîìèêèí éîâóäûã, õóëä-㢢ëã³ã ´ðãš¢ëš ¢¢ëäõ³ð á³³í³âèäí ãèš Êèòä îðí-íóòãò íîÿáðèí ýêëö³ð á³³ëºí³ éîâóäò ²ð³ñ³í ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ Äìèòðèé Ìåäâåäåâ êåëë³.
Òåð ìåò 2030 šèë ê¢ðòë Õàëüìã Òàœº÷èí ñîöèàëüí-ýêîíîìè÷åñê äåëãðëòèí ñòðàòåãèéä øèí òåõíîëîãèéñò áîëí èííîâàöä ºîë îíüã ´ããäš³í³. Òåð¢í³ òóñêàð Õàëüìã ãîñóíèâåðñèòåòä áîëñí íîìèí êîíôåðåíöä òîäðõà ꢢíäâð áîëâ. Ýí¢ã ïðîðåêòîð Êåðìåí Áàäìàåâà ºàðäâ. Õóðãò òåð ìåò ÂÍÈÈÃÈÌ èíñòèòóòûí Õàëüìã ôèëèàëûí, Õàëüìã ÍÈÈÑÕ-í ê´äë³÷íð, ìèíèñòåðñòâñèí áîëí âåäîìñòâñèí ýë÷íð îðëöš òîîëâðàðí õóâàëöâ.
Òàœº÷èí ³ìòí³ šèðºëèí êåìš³ã êåñã õîëâàíä ´´äë¢ëõèí ò´ë³ èííîâàöèîíí äåëãðëòèí êåñã ýâ-àðºèã óëì ´ðã³ð îëçëõ êåðãò³ ãèš ñ¢¢ðò îðëöà÷íð òîîëâðàí ìåä¢ëâ. Òåð¢í³ ò´ë³ òàœº÷ä ñ³í òààë á³³í³, ÿºàä ãèõë³ ìàíàä àõ áîëí äóíäûí ïðîôåññèîíàëüí ñóðºóëüòà ³ìòí³ òîíü èê. Áîëâ ìàíàä òåõíîïàðêñ, áèçíåñ-èíêóáàòîðìóä áຠãèš êåëãäâ.
-Òàœº÷èí ñåë³í³ ýäë-àõóä ê¢ö³ìš á³ðš ²ð³ñ³í º³³õ¢ëì¢äò ì´ð³º³ð áîëí ìåäàëüìóäàð à÷ëãäíà. Áîëâ òîîöà ´ãäã ïðåäïðèÿòüì¢äèí òî éèð áàº, ¢ëã¢ðíü ËÏÕ-ñ çóã ýâð³ äóðàð òîîöàºàí ´ãí³, òåð¢í³ñ ê´ëò³ êåñã ò¢ð¢-ç¢ä¢ ºàðíà. Òèèì áîëâ ÷èãí ìèíèñòåðñòâ èííîâàöèã ´ðã³ð îëçëõäàí áåëí. Áîëâ ìàë ´ñêëºí³ ñàëâðò òèèì øèí ýâ-àðº îëçëäã ïðåäïðèÿòüì¢ä áàº, - ãèš òàœº÷èí ñåë³í³ ýäë-àõóí ìèíèñòðèí äàðóê Âàëåðèé Àðòàåâ êåëâ.
Ýí¢í³ òåìäãëñ³ð, ê´äëìøèí áàòðñí ýâ-àðºèã äàðóíü ñîëüš áîëøãî, òåð¢í³ ò´ë³ àðäíü îðš áåëäâðèí ê´äëìø êåðãò³, øèí ýâ-àðºèí ò´ë³ òààë òîãòàõìí. Òåð¢í³ ò´ë³ ìèíèñòåðñòâèí áîëí Õàëüìã ÃÓ-í õîîðíä áàòëñí òàœº÷èí àãðàðí ò´ñâ á³³í³. Óíèâåðñèòåòèí "Áèîâåò" ëàáîðàòîðèí óë äååð 30 ýäë-àõóëà èììóííî-ãåíåòè÷åñê øèíšëëò êåëºí³ 30 áîîöàí áàòëãäëà.
Ýí ê´äëìøò òàëäàí ÷èãí ýäë-àõóñèã îðëöóëš "Èììóííàÿ ãåíåòèêà â ÀÏÊ" ãèäã ñòðàòåãè÷åñê ò´ñâèí òààëä øèíšëëò³í öààðàíäíü êåõë³ òóñòà áîëõ, òåð ò´ñâèã 2030 šèë ê¢ðòë îëçëõ ñòðàòåãèéä îðóëõ êåðãò³. Èðã÷ä³í òàëäàí ÷èãí øèí òîîò, èííîâàöñ òåð¢íä îðõ ç´âò³. Ò³ð³-òåìñ, ñàäìóä ò³ðëºíä îíüãàí ´ãõìí ãèš ñ¢¢ðò îðëöà÷íð òîîëâðàí êåëâ.
Ìàë ´ñêëºí³ ïðåäïðèÿòüì¢äò èííîâàöèã îðóëëºíà ñèñòåì óãà, òåã³ä ñåë³í³ ýäë-àõóã äåëãð¢ëëºí³ ïðîãðàììèã øèí³ñ õ³ë³õ êåðãò³, ýêîíîìèêèí öóã ñàëâðìóä õîîðíäàí çàëºëäàòà á³³õ ç´âò³. Àãðîòåõíîïàðêèã ïðàâèòåëüñòâèí ä´ã³ð á¢ðä³õ êåðãò³.
Èíòåíñèôèêàöèí òåõíîëîãèéñèã óëì ´ðã³ð îëçëõìí, áîëâ îäà äååð³í çóã ýêë³ä ýí êåðãèã ê¢ö³š³í³. Áîðäëºíà èê êåìš³ò³ ôåðìñ ñåêõìí. Õàëüìã òîõìà ìàë áîðäëºíä ºîë îíüãàí ´ãõ êåðãò³.
Ýêîíîìèêèí êåñã ñàëâðò èííîâàö îðóëõèí ò´ë³ Õàëüìã ÃÓ-í óë äååð íîìèí øèøëœ öóòõëœ ñåêõ êåðãò³ ãèš ñïåöèàëèñòíð áàñ òîîëâðàí êåëâ. Øèí ÿíçòà ïðåäïðèÿòüì¢äò ê´äëõ ñïåöèàëèñòíðèã îäà áåëäõìí, òåð¢í³ ò´ë³ Õàëüìã ÃÓ-ä ýêëñí "Ó÷åíèê" ìàðºàã ´ðãš¢ëš Öóã³ð³ñ³í êåìš³íä á¢ðä³õ êåðãò³. Êåìð Õàëüìã Òàœº÷ä èííîâàöèã ä´œíõë³ ²ð³ñ³í òèèì ê¢ñëò³ ñàœ ä´œã³í áàñ ê¢ðã³ä á³³õ ãèš êîíôåðåíöä îðëöà÷íð òîîëâðàí êåëâ.
Ðàéîäàñ àâ÷ èðñí ñåë³í³ ýäë-àõóí ýäë-óóøèã õóëäõèí ò´ë³ ìàðêåòèíãèí øèí öóòõëœ êåðãò³. Èííîâàöèí òàëäàí ÷èãí ýâ-àðºèã òàœº÷ä ´ðã³ð îëçëõëà ïðîèçâîäñòâèí äåëãðëòèí, ³ìòí³ šèðºëèí êåìš³ ´´äë¢ëõèí òóñêàð êåëš áîëšàíà.

Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

Áè÷êä¢äèí äåëê³ ýâð³ îí÷òà, ýâð³ ´â³ðöò³. Òåð¢ã øèíšëš ìåäõèí ò´ë³ä èê áèëã, ó äåë㢠ñåäêë êåðãò³. Ìåë òèèì ó-´ðãí ñåäêëò³, ñàðóë ÷ååšò³ óëñèí íåãíü Ýëñòä á³³äã Îëüãà Öåáåêîâà-Áåìáååâà ì´í. Øèäð Îëüãà Äîðäæèåâíà áè÷êä¢äò íåð³äš ¢¢ä³ñí "Ýšèíû - áàáóøêèíû ïîäÑêàçêè" ãèäã äåãòð Ìîñêâà áàëºñíä áàðàñ ºàðâ.
Îëüãà Äîðäæèåâíà Öåáåêîâà-Áåìáååâà (Öåâãèí-Áåìáèí Îêà) Ýëñò áàëºñíä ò´ðñìí. Áàëºñíà äóíäûí 17-÷ òîéãòà äóíäûí øêîë ò´ãñ³ñí³ õ´´í Ýëñòèí êîîïåðàòèâí òåõíèêóìä ñóðºóëü ñóðñìí. Õ´´ííü Õàëüìã ãîñóäàðñòâåíí óíèâåðñèòåòèí ôèëîëîãè÷åñê ôàêóëüòåò ò´ãñ³ñí áîëäã.
Îëüãà Äîðäæèåâíà ´íð ´ðê-á¢ëä, çóðºàí àõ-ýã÷ äóíä, ´ññìí. Ýöêíü Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³íä îðëöš, îðí-íóòãàí ç´ðìã êåâ³ð õàðñš éîâñìí. Áîëâ 1944 šèëä öóã õàëüìã ä³³÷íðë³ ³äë öåðã³ñ áóóëºãäš, Øèðîêëàãóð éîâóëãäàä, çîâëœ ¢çš, ê¢÷ð-ê¢íäèã äààš ºàðñìí. Òåã³ä äààš ºàðñí ä³í, Øèðîêëàã ýí¢í³ ýð¢ë-ìåíää ìóóºàí õàëüäàñí áîëäã. Ýí äàðó-äàðóíü ãåìò³ä á³³äã áèë³. Îòõí ꢢêíü Îëÿ øèíê³í íåãäã÷ êëàññò îðõàð áåëäš³ñí öàãò ýöêíü ãåìèí 碢ë³ð ñ³³º³í õ³³š îäâ. Ýêíü ä³êš õ³ðä ºàðëãî, äîëàí ¢ð³í ºàíö ºàðàðí ´ñêâ. Ê¢¢êä³í ´ñê³ä-áîñõàä, ñóðºóëü-ýðäì äàñõàä, šèðºëèí õààëºä îðóëâ.
Îäà Îëüãà Äîðäæèåâíà ºóðâí ¢ðò³ õ´âò³ ýê, êèëìšò³ ýýš. Ê¢¢êäò³í, à÷íð-çååíðò³í í¢äí-àìí áîëš, ýäíä³í ä´œ áîëíà. Áè÷êä¢ä òóóëüñò äóðòà áîëäã. Òåã³ä òóóëèí àâöàð ÿìð íåã ò´ð³ð ö³³ëºâð ´ãõë³, íààäàð äàìšóëàä, íààäíà ýâ-àðº îëçëõëà, ꢢêä àìðàð ìåäí³, ñ³³í³ð òîäëíà. ¥äã³ öàãèí áè÷êä¢ä ãàäæåòì¢ä îëçëàä, òåð¢í³ ¢ëì³ä îðšàíà. Ýâð³ííü áè÷êíäê öàãàí òîäëõëà, ꢢêä ´äðèí äóóñí öåâð àºàð êèèëš, ºàçà ´äðò³í 㢢º³ä íààääã áèë³. Îëüãà Äîðäæèåâíà òóóëüñ ¢¢ä³š, áè÷êä¢äèã ýí ìó àâã-á³ðö³ñ ãåòë¢ëõ³ð ñåäí³. ßìàðàí ÷èãí êåðã-¢¢ë ê¢¢í³ çàœ-á³ðöäíü ¢ë쳺³í õàëüäàíà. Áè÷êä¢ä ÿìð íåã êåðã-¢¢ë³ð ñîíüìñõëà, òåðíü õ´´ò öàãò ꢢêäèí çàœ-á³ðöèíü áàòðóëëºíä, õ´âäíü ÷èãí íèë÷³í ê¢ðãí³.
Òóóëüñ ó÷ð-óòõàðí áîëí óðí êåëí³ ÿíçàðí áè÷êä¢äèí óõàí-òîîëâðò ´´ðõí, àìð ¢¢ä³âðì¢ä, òåã³ä àìí óðí ¢ãèí ýí ÿíçèã îëçëš áè÷ñí ¢¢ä³âðì¢ä ꢢêäò òààñòà, çîêàñòà áîëíà. "Ýšèíû - áàáóøêèíû ïîäÑêàçêè" äåãòðò ¢çã¢ä, ãåðèí õàìã òîîò, øîâóä, àœãóä, ìîää, Ñàð áîëí Ïàíð ÷èãí ³ìò³ êèèò³ áîëñí êåâò³º³ð óõàëš áîëí ꢢíäš ÷àäíà. Ýäí ê´â¢ä-ꢢêäò ÿìàðàí ÷èãí á³³äë-šèðºëèí éîâäëìóäëà õàðºñí êåìä ÿºš áèé³í á³ðõèí òóñò ñ¢â-ñåëâã ´ã÷, óõà çààíà. Áè÷êí óìøà÷íð îíüãàí ´ã÷ óìøàä, ìåäðë àâíà.
Õóðàœºó ä´ðâí ³œã³ñ òîãòíà. ×èê³ð áè÷ëºí³ òóñê ò´ð³ð òóóëüñ îðñ êåëí³ òóñò çîêàëìóä òîäëš àâõäíü í´êä áîëíà. Òåð ìåò áèé³í öåâð-öååð³ð á³ðëºí³ òóñê ñåëâã¢ä ´ããäí³. Äåãòð óõà çààíà, áóðó éîâäëìóäàñ ñàãëóëíà, àõ óëñèí ñåëâã¢ä ò´ðò³í àâõ êåðãò³ ãèñí ñóðºìš ´ãí³. Õàëüìã àìí óðí ¢ãèí ç´´ð ýí äåãòðò îðóëãäñèíü îí÷òà áîëâ.
Áè÷êä¢äò ìåäãääã³ð áè÷í³ ãèñí àìð ò´ð áèø. Áîëâ ò¢¢ðâ³÷ áè÷ñí òîîòàðí ꢢêäèí çàœ-á³ðöèí ´â³ðöèíü ñ³³í³ð ìåääã³í èòê¢ëš³í³. ¡¢ä³âðì¢äíü áè÷êä¢äò ìåäãäì, àìð áîëí ò´â ¢ãì¢ä³ð áè÷ãäñèíü òåìäãëõ êåðãò³.
Áè÷êí óìøà÷íðàí Îëüãà Äîðäæèåâíà á³³äë-šèðºëë³, îð÷ëœãèí, éèðòìšèí îëí ç¢ñí á³³äëë³ ¢¢ä³âðì¢ä³ðí äàìšóëš òàíüëäóëõëàðí, òåäíä ñóðºìšàí ´ã÷³í³, óõàí-òîîëâðèíü áîëí ê¢ñëèíü óðìäóëã÷ ñ¢â-ñåëâã³í ´ãí³. Ýí òóóëüñ ÷èãí ó÷ð-óòõàðí áîëí ÿíçàðí òèèì ÷èíð 碢š³í³. Ò¢¢ðâ³÷ áè÷êä¢äò áèé³í á³ðëºí³, êåš³õ ê´äëìøò³í ñåäêë³í ´ãëºí³, ýâð³ äààâðàí ìåäëºí³ àâã-á³ðö ñóðºìšëšàíà. Õóðàœºóä õàëüìã öåöí ¢ëã¢ðì¢ä îðóëãäš. Òåäí áàñ áè÷êä¢äò ìåäõä ñîíüí áîëõ. Ýí äåãòð á´ä¢í óëñèã ÷èãí ñîíüìñóëõìí.
Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ

Šèë áîëºí íîÿáðèí 10-ä ìàíà îðí-íóòãò ²ð³ñ³í Ô³äåðàöèí äîòð-äóíäûí êåðã¢äèí îðãàíìóäûí ê´äë³÷èí ñ³í ´äð òåìäãëí³. Ýí áàéðèí ´äðë³ ñàëâðèí ê´äë³÷íðèã áîëí âåòåðàíìóäûã òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ é´ð³â. "¡¢ë òàòëºíëà íîîëäëºíä, çàêà ê¢ö³ëºíä áîëí ç´âèí äèãò³-äàðàòà á³³äë õàäºëëºíä ýðäìèí ¢¢ëäâð³í íåð³äñí ³ìòíä ê¢íäë뺳í ýíäð ìåä¢ëš³í³âèäí. Çàêàíä öåðãëëºí³ õààëº ø¢¢š àâñí Õàëüìã Òàœº÷èí äîòð-äóíäûí êåðã¢äèí îðãàíìóäûí ê´äë³÷íð êåðã³í éè뺳í ñ³³í³ð ìåäí³, ¢íí-÷èê³ð áîëí öóã òîîëâðèã îíüãòàí àâ÷ ¢¢ëäí³, êåðã-¢¢ëèí áîëí ä³³÷ ñ³í áåëäâð³í, éîñòà ò´ðñêí÷ ñåäêë³í ¢ç¢ëí³, òåã³ä ÷èãí ýäí ò³âñí äààëºâðàí àðäíü îðš ñ³í àøòàºàð ê¢ö³í³. Îíö õàíëòàí äîòð-äóíäûí êåðã¢äèí îðãàíìóäûí âåòåðàíìóäò ´ðãõ³ð ñåäë³â, òàäí êåðã³í ñ³³í³ð ìåäñí äååð³í çàëó-ç´ðãò³º³ð, Ò´ðñêíä³í, èðãí³ áîëí öåðãëëòèí äààëºâðòàí èòêëò³º³ð ¢¢ëäš õàëüìã ïîëèöèí áຠíàñòà ê´äë³÷íðò ñ³í ¢ëã¢ð-¢çìš áîëšàíàò",- ãèš É´ð³ëèí áè÷ãò êåëãäš³í³.
Òåð ìåò òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) Àõëà÷ Àíàòîëèé Êîçà÷êî áîëí ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ Èãîðü Çîòîâ, ²ð³ñ³í Îðí-íóòãèí Õ¢¢âèí äåïóòàòíð Ìàðèíà Ìóêàáåíîâà áîëí Áàòîð Àäó÷èåâ òàœº÷èí äîòð-äóíäûí êåðã¢äèí îðãàíìóäûí ê´äë³÷íðèã áîëí âåòåðàíìóäûã é´ð³š, ýäíä áàò ýð¢ë-ìåíä ýäëš, êåðã³í óëì äààâðòàºàð áîëí ñ³í àøòàºàð ê¢ö³š éîâòí ãèš äóðäâ

ªàçàºàñ ãåð¢ð îðš éîâõ çàëó òîëºàºàí óºàšàõ ꢢêä ê¢ ¢çãäõë³ðí, òåð ꢢêä ê¢¢í³ òîëºàä ýðê áèø ºàð ê¢ðõ éîñòà þìí. Òåð þœãàä ãèõë³, þ ñàíš, þ óõàëš éîâñí áîëíà, òåð¢í³ ´äð³ êåðã ê¢öõ ç´âò³ ãèš êåëäã.
Çàëó ê¢í ´ð¢í ö³³ë³ õà𺚠èðõë³, éîâñí õààëºíü, ñàíñí ñàíàíü ÷èãí ê¢öäìí ãèš êåëäìí. ¥ð¢í ö³ ê¢íäò³ áîëñíàñ öàºàí ñåäêë³ðí êåðã ê¢ö³õ³ð éîâõ ê¢¢í³ êåðãíü ýðêš³í óãà ê¢öõ ãèš îìã àâ÷àõ éîð.
Ãåðò³ñí ºàðàä éîâš éîâõ ê¢¢í³ ´ìí³º¢ð õîîñí ñàâòà (ñóóëºòà) ê¢í õààëºèíü êåð÷š ºàðõ ç´â óãà. Êåðã ê¢ö³õ³ð éîâñí ê¢¢í³ õààëºèíü áîëí ê¢ö³õ ç´âò³ êåðãèíü êåð÷³ä õàé÷êñíëà ³äë ãèš òîîëãääã.
ªàçàºàñ ãåð¢ð îðš éîâàä á¢äðõë³ã, ýí ãåðò îðó îðí ãèš³í³ ãèš éîðëäã. Êåìðš³í ãåðò³ñ ºàçàðàí ºàð÷ éîâàä á¢äðõë³, ýðê áèø ãåðò îðš èð³ä, ´âäãë³ä ñóóšàºàä ºàðõ ç´âò³ þìí. Ãåðò³ñ ºàðó áè÷³ ºàðòõà ãèñí éîð òåð.
Õàëüìã ê¢í õ´ ºàðºõëàðí òåð óòõàðí àðñèíü ºóðâ ä³êš õóñäã éîñòà þìí. Éîðíü èèì ãèäã. Êåìðš³í ìèíè ³ìíä ê¢ðñí áîëõëà, áèèäì õààö áîëšàñí àðñèì àëñí ê¢í òåð óòõàðí õóñòõà ãèñí òà÷àëòà þìí.
Õîéð òîëºàòà ìîºàã èê ìó éîðòà ìîºà ãèš êåëäã. Òèèì ìîºà òóñ-òóñòàí éîâõàð ñåä³ä, õîîðíäàí òàòëäàä, ñàëš ºàð÷ ÷àääãî, çîâëœ ¢çäã þìí÷í. Õîéð òîëºàòà ìîºà ¢çñí öàãòàí êåí ÷èãí ê¢í òàë äóíäàºàðíü õîé𠳜ãë³ä ÷àâ÷äìí. Ìîºà ³œãëñí ê¢í ºàðòàí ýâò³, áààõí-ñààõí ãåì-øàëòãò òóñàí ê¢ðãäìí ãèš ìàíà ´âêíð êåëäã á³³š.

Óðäê öàãò ìàíà ãàçåòèí øóíìºà ò¢¢ðâ³÷íðèí äóíä Ìóóòÿí Èíš³ éîâñìí. Ìåä³ò êå糜ê òóóëü-òóóšñ, äîìãóä, àâúÿñìóä ñ³³í³ð ìåääã áèë³. ²ìä á³³ñí öàãòàí Èíš³ Äîíàåâè÷ äàðó-äàðóíü "Õàëüìã ¢íí³" ðåäàêöä èðš, ñîíüí-ñîíüí ìàòåðèàëìóäàí àâ÷ èðäã áèë³. Ìàíà áàº÷óä ñ³í õàëüìã êåë³ð áè÷ãäñí ýí¢í³ ñòàòüÿñ óìøš, óóë êåë³í äàñ÷ àâäã áèë³ ãèš ´ãš³ëëºí óãàºàð êåëš áîëõìí. Òåã³ä óðäíü áàðëãäñí Ìóóòÿí Èíš³ õóó÷í àâúÿñèí, àâã-á³ðöèí òóñê ìàòåðèàë ìàíà óìøà÷íðò ñîíüí áîëõ ãèš ñàíãäíà.
Áຠíàñòà ³ìòí ´ñ³ä-áîñàä, ´ðê ´íä³ëºí³, ãåð áóóëºíà, ãèšãò³ ꢢêä áîëõëà õ³ðä ºàðíà. Ýí ñ³í áàéðòà-áàõòà éîâäëûã ýê-ýöêíðíü, ýýš-ààâíðíü, ýëãí-ñàäíü áîëí òàëäàí ³ìòí, šèðºëèí ³ìäðëèí ýêëö ãèš ÷èäë³ðí í´êä áîëíà, á³³ñí³ñí äåì ´ãí³. Ýí øèí þìí áèø, ýíòí êåç³í³ñ íààðàí á³³º³ àâúÿñ, çàœøàë.
Êåç³í³ îòã-³³ìãò ìåä³òíð ê´â¢ä-ꢢêäèã òîõìàðíü ààâèí àðâíàºàð øèíšëäã á³³š. Á³³äë-šèðºëä îðàä óãà, ýâð³ííü òààëàð ò´ðò îðëöàä óãà, ÷èê èøêäë ê庳ä óãà ꢢêä õ³ë³š-øèíšëñí³ òóñíü ÿìàðàìá? - ãèñí ñóðâð ³ìòí ò³âõ. Ýí ýðêí êåðãèã ìàíà ´âêíð - öåöí óõàòà ìåä³òíð èèãš øèíšëäã á³³š.
Ýýš-ààâíü êåä¢ ¢ðò³ á³³ñèíü ìåäš àâíà, òåäí äóíä òîõìèí ýðìäãò³ ꢢêä éèëºí³. Ñîëüð í¢äò³, ãè뚺ð ê¢ç¢ò³, á´ã÷õð íóðºòà áîëí ýñ êåëãäñí íàíü ÷èãí ýðìäãò³ ꢢêä á³³ñèíü òîäëš àâíà. Ìåä³òíð ºîîäíü êåëõë³, ´ðê-á¢ë êåä¢ ê´â¢ò³, êåä¢ ê¢¢êò³ á³³ñèíü, ýäí ´ññí öàãò ¢ðäèí õ´â-šèðºëíü ÿìàðàí áîëõèíü ìåäí³, ýê-ýöêèí ³ìë¢í á³³äëèã øèíšëí³.
Áàº÷óäûã ´ðê ´íä³ëºñí öàãò: "²ì³ðí îëí, ìàëàðí áàéí, ³ìòí³ ä´œä ýð¢ë-äîðóë éîâòí", - ãèš é´ð³í³ëì. ¥ðê-á¢ëèí, ê¢í áîëºíà á³³äë ìàíñí ñàíàºàð, òààñòà òààëòà šèñ³º³ð, ñ³í êåâ-ÿíçàð, êåðãò³ çàëëòàð éîâõø. Ýí¢ã "çàÿñí ñ³ê¢ñí³ çóðà", - ãèš ìåä³òíð ò³³ëí³. Îëí ¢ðí ´ðê-á¢ëèí ºîëëã÷ êèøãíü áîëíà. Ýê-ýöêíð ¢ðä³í ýâ-àðºàðí, ñ³í àñðìšàðí ´ñê³ä-áîñõàä, ê´ëèíü ä´ð³ä, ºàðèíü ºàíçºä ê¢ðã³ä, ýäíä ñ³í ñóðºìš ´ã³ä, ýâð³ííü ýðäì³í äàñõàä, šèðºëèí ¢¢ä òàòíà. Êåëñí òîîòì ÷èíðò³, óœãòà áîëòõà ã躳ä ìåääã ´ðê-á¢ëèí òóñêàð êåëõ³ð á³³í³â.
¡ëã¢ðëõä, Áàìáóøåâèõí³ ´ðê-á¢ë àðâí ¢ðò³: ºóðâí ê´â¢ò³, äîëàí ꢢêò³. Óóºí ꢢêíü áàãøàð ê´äëí³, óóºí ê´â¢íü õîéð 䢢ò³º³í ìàëä ê´äëí³. Ýäí öóãòàí ýðäì-ñóðºóëüòà, "õ´â-´ðöã³í ´ãëãî" ýâð³ ê¢÷-ê´ëñ³ðí á³³í³. Ãàðÿåâèõí³ ´ðê-á¢ëä áîëõëà àðâí ꢢêí á³³í³. "¡ðí áèéä éèëºë óãà, áîëâ ê´â¢ä á³³ñí áîëõëà, ýöêèííü íåð äóóäóëõ áèë³, àðº óãà õ´â-é´ð³ë áîëšàíà", - ãèš êåëš³ñèã ñîœñëàâ.
Áàñ íåã ´ðê-á¢ë àâàä õ³ë³š. Çàëó ãåðãí õîéð ñ³í ³ìòí, çàœíü š´´ëí, ºîëüøã, òåâ÷œã¢, õ³³ëœº¢ ñåäêëò³, àõíðàí àõëóëíà, 䢢íð³í ýðêë¢ëí³. Ýí ´ðê-á¢ëä ýðãñí ýðìäã á³³í³. Ýíòí ºàðñí ꢢêäíü ´ñ³ä-áîñàä, êåëíä îðàä ´ê³ áîëñí ñààìä õîðàä éîâíà. ¥ðê-á¢ëä ýíòí èê ºóíäë. Ýê-ýöêíðíü àðº óãà áîëàä ꢢêä³í ýì÷ä, ìåäëº÷ä ¢ç¢ëí³, ýäíèã ýìíí³, áîëâ ýííü òóñëõø.
"²ìä ê¢í àðºàí õ³³õ êåðãò³", - ãèš ñàíàä ìåä³òíðèí ñåëâã³ð á³³õ ºàçðàí, ãåð³í ñîëüíà, í¢¢í³, õóðë-õóâðãò îäš íîì-áè÷ã òàòóëíà, ꢢêä-ê´â¢äò³í ìó íåð ´ãí³. Ýííü Òàõòà, Šóðóõà, Íîõà, ªàõà, Êèðò³ áîëí íàíü ÷èãí. Ìó íåðò³ áîëõëà, ³ìä ¢ëääã áîëâçà, ãèš ýê-ýêíðíü ñàííà.
Àøëâð êåš êåëõ³ð á³³õìí, õàëüìã óëñ ´âêíðèí çàœøàëûã á³³äë-šèðºëä³í îðóëš, ¢ðäòíü ê¢¢í³ í¢äí áè÷³ ê¢ðòõ³ ã躳ä ꢢêäò³í: "Ìó çååòí, ìó à÷òí, ìó ê´â¢íòí, ìó á´ëòí ÿìàðàí á³³í³?" - ãèš ñóðäã á³³š. Ýííü ñ³ õ³³ñí, ´ð-´â÷ ñåäêë³ð ýð¢ë-ìåíä á³³òõ³, ãèñí òåìäã. Ýí àâúÿñ èêè êåç³í³ñ íààðàí ´äã³ öàã ê¢ðòë éîâàòà.

Ê´ãšì - êåëí-óëñèí ¢íëš áîëøãî èê ç´´ð. Òåð¢ã õàäºëš, ¢é³ñ ¢éä ê¢ðãš éîâõ ê´ãšìèí çåâñã¢ä - äîìáð, òîâøóð, šèœí¢ð, êåœêðã, ñàðàòîâñê ãàðìóëü áîëí íàíü ÷èãí çåâñã¢ä ýí àñõí äóõóöš ñîœñš, ÷èêí³ õóšðàí õàœºàõ òààë îðêåñòð ´ãâ. Õàëüìãóäûã šèðºëèí òóðøàðò äàõš, áàéð-çîâëœãèíü õóâàëöš éîâõ ê´ãšì, ê´ãšìèí çåâñã¢ä, äóó÷íð áîëí ê´ãšì÷íð ìàäíä ýí ´äð áèëã³í íåð³äâ.
Òåð çåâñã¢äèã óðí ºàðàðí êåš, ê´ãèíü îðóëš, ìàíà öàã ê¢ðòë õàäºëš àâ÷ èðñí êåñã ¢éèí áèëãòíðò õàíëòàí ìåä¢ëõ êåðãò³. Öóã òåð çåâñã¢ä, òåð¢ã îëçëš, àéñèíü îðóëäã áèëãòíðèã íåãä¢ëñí îðêåñòð Õàëüìãò ºó÷í šèë õîîðàí á¢ðä³ãäñí áîëäã.
Îí÷òà ýí ´´íä íåð³äñí áàéðèí êîíöåðò íîÿáðü ñàðèí 2-ò áîëâ. ªó÷í šèë õîîðàí òîãòñí êîëëåêòèâ ýí öàãèí òóðøàðò ´ñ³ä ò´ëš³ä, Õàëüìãèí ê´ãšìèí šèðºëä ç´âò³ îðìàí ýçëâ. Õàëüìã Òàœº÷èí èñêóññòâèí à÷òà ¢¢ëä³÷ Ñàâð Êàòàåâèí ºàðäâðò êîëëåêòèâ ê´ãšìèí îìãòà ꢜêë àéñ òàòš êîíöåðòèã ýêëâ. Îëí šèëèí òóðøàðò áèëã³ðí ³ìòèã áàéðëóëšàõ òàœº÷èí à÷òà àðòèñò Ýäóàðä Áóðëàêîâ õàëüìã äóóäûã ´ðãš äóóëñíü èê ñåðãìšò³ áîëâ. Õàëüìã òååãèí õàìãèí ñ³³õí á³³äëèã ¢ç¢ëñí "Õàâðèí äóí" òàœº÷èí à÷òà àðòèñòê Åëåíà Êàäæèåâà ñåäêë àâëš äóóëñíü áàéðòà áîëâ. Áóäæàëîâ Åãîð áîëí Ñàíãèíîâ Õîíãîð õîéð áè÷ñí äóí éèðòìš ñåðš³õ ´âðìšò³ á³³äë³ð, ºîîšñí ýâë¢í ñ³³õí àéñàð öóã ³ìòèã ýí àñõí àâëâ. Ïåòð ×îíêóøîâ áîëí Òà÷èí Àíšà áè÷ñí "Òååãèí òîðºà ꢢêí" ãèäã äóí Åëåíà Êàäæèåâàí áèëãò³ êåâ³ð ´ðãñí àéñèí 䢢ð³í íåã ¢ë¢ ´ðãìšò³ áîëâ.
Õàëüìã Òàœº÷èí ñîéëûí ìèíèñòåðñòâèí íåðí äååð³ñ ìèíèñòðèí äàðóê Ãàëèíà Áàäàåâà íåðò³ êîëëåêòèâèã ´´íë³íü é´ð³â. Êåëí-óëñèí îðêåñòð òàœº÷äàí á³³òõ³ öóã ²ð³ñ³ä íåð ºàðñí êîëëåêòèâ áîëšàõèíü òåìäãë³ä, Ãàëèíà Àëåêñàíäðîâíà Ìîñêâàä, ²³äðõíä, Ñòàâðîïîëüä, Âëàäèêàâêàçä íàíü ÷èãí îëí áàëºñäàð êîíöåðòì¢ä³í ¢ç¢ëñèã, êåñã ôåñòèâàëüä îðëöš, õàëüìã ê´ãšìèã îëíä òåìäãò³ áî뺚 éîâõ îðêåñòðèí à÷-òóñèíü ¢íëš êåëâ. Õàëüìã Òàœº÷èí óëñèí àðòèñòêèí ´´ä³í íåðí Åëåíà Êàäæèåâàä 碢ëºãäâ. Îðêåñòðèí ê´ãšì÷íð Ä.Çàðàõàåâà, Å. Óáóøèåâà Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí Ê¢íäëëºí³ ºàøãóäàð à÷ëãäâ. ¥´ä³í à÷ëâðèã àðòèñòíðò ìèíèñòðèí äàðóê Ãàëèíà Áàäàåâà á³ð¢ëš ´ãâ.
Îðêåñòð òàëäàí ¢¢ä³ã÷ êîëëåêòèâñëà áàò çàëºëäà á³ðš ¢¢ëäí³. Èèã³ä, 15 šèë õîîðàí "Ìèð Êàâêàçó" ãèäã ôåñòèâàëüä Àð ¢çãèí Îñåòèí êîëëåêòèâëà, äóó÷ Ýäóàðä Äàóäîâëà ýäí òàíüëäëà. Òåð öàãàñ àâí êåñã êîíöåðòä, ôåñòèâàëüä ýäí õàðºàä, õàìäàí äóóëàä, ¢ð-èíüã¢ä áîëñìí. Àð ¢çãèí Îñåòèí óëñèí àðòèñò Ýäóàðä Äàóäîâ ¢¢ðì¢äèííü áàéðò îðëöõàð èðâ. Àõ-ä¢ ðåñïóáëèêèí ñîéëûí ìèíèñòåðñòâèí é´ð³ëèí áè÷ã àâ÷ èð³ä, Ýäóàðä Äàóäîâ Ê¢íäëëºí³ ºàøãóäûã îðêåñòðèí äèðåêòîð Äàíàðà Øàëõàíîâàä, õóäîæåñòâåíí ºàðäà÷ Ñàâð Êàòàåâä á³ð¢ëš ´ãâ. Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà àðòèñòê Äàíàðà Øàëõàíîâàëà õàìäàí ýäí "Ê¢ðãí" ãèäã øîãòà äóóã õàëüìã êåë³ð äóóëñèã çàë íèðãš òîñâ. Òåð ìåò Ýäóàðä Äàóäîâ Ìåðãåí Êèìëà áîëí Äàíàðà Øàëõàíîâàëà îñåòèí äóóã òåäí³ êåë³ðíü äóóëñíü áàñ éèð ñîíüí áîëâ.
Îðêåñòðèã äàõš, îëí šèë ê¢ö³ìšäíü ç´âò³ ò³âö³í îðóëš éîâõ Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà àðòèñòê Òàòüÿíà Áóðëàêîâà îðñ êåëí-óëñèí äó äóóëš, öóãëðñí óëñèí ñåäêëèíü áàéðëóëâ.
Îðêåñòðèí ò¢ð¢í õóäîæåñòâåíí ºàðäà÷, ²ð³ñ³í Ôåäåðàöèí à÷òà àðòèñò Âëàäèìèð Êàðïåíêîí èê à÷-òóñíü ýí ´äð áàñ òåìäãëãäâ. Îäà Ñòàâðîïîëüñê ôèëàðìîíÿ "Ñëîáîäà" ãèäã àíñàìáëèí îðêåñòðèã ºàðäšàõ Âëàäèìèð Âëàäèìèðîâè÷ êîëëåêòèâàí àâ÷ èðš, áàéðò îðëöóëâ. Êåñã ê´ãšìèã õàëüìã îðêåñòðëà ýäí íààäâ. Áèéñíü áàñ îðñ áîëí êëàññè÷åñê ê´ãšì òàòš, ³ìòíä áàéð áåëãëâ. Ýëñòèí áîëí Õàëüìãèí àðõèåïèñêîï Þñòèíèàí îðêåñòðèí áàéðèã ¢íí ñåäêë³ñí ¢íë³ä, óëì èê ê¢ö³ìš äóðäâ. Óëñèí èíüãëëòä êîëëåêòèâèí îðóëšàõ ò³âöèã òåìäãë³ä, àðõèåïèñêîï Âëàäèìèð Êàðïåíêîä, Äàíàðà Øàëõàíîâàä îðñ øàšíà à÷ëâðìóä á³ð¢ëš ´ãâ.
Êåëí-óëñèí îðêåñòðèí êîëëåêòèâèã ´´íë³íü Òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí Àõëà÷èí äàðóê Íèêîëàé Íóðîâ é´ð³º³ä, Âëàäèìèð Êàðïåíêîä Óëñèí Õóðàëûí Õàíëòûí áè÷ã á³ð¢ëš ´ãâ. Ýëñò áàëºñíà õóðãèí äåïóòàò Íàòàëüÿ Êóðåïèíà òàœº÷èí óëñèí àðòèñòê Åëåíà Êàäæèåâàä "Ýëñò áàëºñíä à÷-òóñ ê¢ðãñí ò´ë³" ãèäã òåìäã³ð à÷ëâ.
Õàëüìã Òàœº÷èí ñîéëûí à÷òà ê´äë³÷ Èâàí Áàñàíãîâ îðêåñòðèí ¢¢ëäâðèí ÷èíðèã òåìäãë³ä, šèë èðâ³ñ ýðäìíü ´ñ³ä, ñ¢ë öàãò îðêåñòð Ñàâð Êàòàåâèí ºàðäâðò "Áóðõí-øàšíä ê´ãšìèí áåëã" ãèäã èê ÷èíðò³ ò´ñâ ê¢ö³º³ä, òàœº÷ä ê´ãšìèí äåëãðëòä ç´âò³ ò³âö³í îðóëšàõèíü òåìäãëâ. "Áàìá öåöã" ãîñóäàðñòâåíí àêàäåìè÷åñê àíñàìáëèí õóäîæåñòâåíí ºàðäà÷ Âàëåðèé Ýðäíèåâ êîëëåêòèâèã ´´íë³íü á¢ë³í³ð é´ð³â.
Ñ¢ë òàâí šèë êîëëåêòèâèí õóäîæåñòâåíí ºàðäà÷ áîëí äèðèæåð áîëš Ñàâð Êàòàåâ ¢¢ëäš³í³. Êåëí- óëñèííü ê´ãšìèã ³ð¢í³ð õàäºëš, îëíä ê¢ðãš éîâíà. Óëñèí ê´ãšìèí óë äååð øèí ¢¢ä³âðì¢äèã "Óëàí çàëà" ì´ð³í ëàóðåàò ¢¢ä³š³í³. Äàâñí šèë ýí¢í³ ºàðºñí "Áóìáèí îðí" ãèäã ê´ãšìèí íààäí èê òààñëò îëñìí. Ýí àñõí òåð ¢¢ä³âðèíü íåã ³œãèíü îðêåñòð áîëí Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà àðòèñò Êóòëàí Ìóêóáåíîâ ê¢ö³ñíü ê´ãšìèí õàëõàð óðàëàí øèí èøêäë êåãäš³õèíü ¢ç¢ëâ. À÷òà àðòèñòíð Ýäóàðä Áóðëàêîâ áîëí Êóòëàí Ìóêóáåíîâ õîéð õàìäàí õàëüìã äóä äóóëñíü éèð ñåðãìšò³ áîëâ. Õàëüìã Òàœº÷èí óëñèí àðòèñò Àðñëàí Øîâãóðîâ öóãëðñí óëñèã äîìáðèí àéñìóäàð áàéðëóëâ.
Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà àðòèñòê Äàíàðà Øàëõàíîâà äóóëñí "Ñàðèí ñàðóë" ãèäã äóí îëíà òààñëò îëâ.
Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà àðòèñò Ìåðãåí Êèì áîëí Àð ¢çãèí Îñåòèí óëñèí àðòèñò Ýäóàðä Äàóäîâ õàìäàí äóóëñí èòàëüÿíñê äóí ³ìòíä òààñãäš, íèðãñí àëüõ òàøëºàð òîñãäâ.
Îðêåñòðèí ´´íèí êîíöåðò éîñòà èê áàéðèí á³³äëä äàââ. Òóóšèííü òóðøàðò ýíä ê´äëš éîâñí öóã óëñèí íåðä çààãäâ, öóãòàºèíü ê¢íäë³ä, ê¢í áîëºíà òóñêàð á¢ë³í ¢ãì¢ä êåëãäâ. "Ê¢í àõòà, äåâë çàõòà" ãèñí ¢ëã¢ð³ð êîëëåêòèâä ¢éíðèí çàëºëäàí áàòðšàõèã ýííü ìåä¢ëš³í³. ijê³ä áîëõëà ýíòí éîñòà èíüãëëòèí êîíöåðò áîëâ. Ýíäðê äåëê³ä öàãèã äàõš, îëí ç¢ñí ê´ãšì äóíä õàëüìã ê´ãšì³í ç´âò³ êåâ³ð ¢ç¢ëš³õ êîëëåêòèâ ÷èê õààëºàð óðàëàí ç´ðš éîâõèíü òåðíü ¢ç¢ëš³í³. Õààëºíü îíüäèí öàºàí áîëòõà!
Ãàëèíà ÕÅÉ×ÈÅÂÀ
È.Ìóçðàåâàí öîêñí çóðã

"Åñëè çíàåøü î ïðîâåäåíèè Îãíåííîé ïóäæè ðÿäîì ñ ìåñòîì, ãäå òû æèâåøü, îáÿçàòåëüíî ïîñåòè ýòîò îáðÿä. Ýòî è êðàñî÷íî, è èíòåðåñíî, è ÷ðåçâû÷àéíî ïîëåçíî, åñëè, êîíå÷íî, õîòü íåìíîãî âåðèøü â êàðìó", - òàê íàïóòñòâîâàë ìåíÿ îäèí äîáðûé òîâàðèù, óçíàâ, ÷òî â ï. Öàãàí-Íóð Îêòÿáðüñêîãî ðàéîíà ñîñòîèòñÿ ðèòóàë "Äæèíñåã". Îáðÿä ïðîâîäèòñÿ äëÿ î÷èùåíèÿ îò êàðìè÷åñêèõ ïðåïÿòñòâèé, õðîíè÷åñêèõ áîëåçíåé, ïîð÷è, îí ñîñòîÿëñÿ â òðåòüåé äåêàäå ìèíóâøåãî îêòÿáðÿ.

Õàëüìã óíèâåðñèòåòèí îþòíð îëí ç¢ñí ýðäì³í äàñàä, ëåêöä áîëí ñåìèíàðìóäò îäñí, óëì èê øóíëòòàíü íîìèí øèíšëëò³í ê¢ö³ñí äååð³í, äóóëäã-áèèëäã, øîãëäã áèëã-ýðäì³í õóðöäóëš ÊÂÍ-ä, áðåéí-ðèíãä áîëí ñåðãìšò³-øóóãàòà êåñã íàíü ÷èãí êåðã-¢¢ëäâðò îðëöíà.
Íåãäã÷ êóðñèí îþòíð áîëõëà áàñ óíèâåðñèòåòä ñóðºóëüä îðñíà éîâäëä íåð³äñí øîãòà-íààäòà îëíà ¢¢ëäâðò îðëöš áèëã-ýðäì³í îäàõí ¢ç¢ëâ. Øèøëœ ñïåöèàëèñòíð øóíëòòà îþòíðèã ýí í³ð-íààäíä áåëäâ, òåã³ä áàº÷óä èê äóðòàºàð ýí àñõíàä îðëöâ. Ýäí ò³³ç äååð ºàðõ ´äðèí ´ìí îëí ç¢ñí þì êåâ: ïëàêàòìóä çóðâ, êåðãò³ ê´ãšì îëš àââ, äó-áè躳í äàñâ, ñ³³õí êîñòþìàí áåëäâ. Òåã³ä ÷èãí öóã ôàêóëüòåòì¢äèí íåãäã÷ êóðñèí îþòíðèí øîó ä´ðâí ÷àñòàí áîëâ. Öóã îþòíð ýäí³ áèëã-ýðäìèíü õ³ë³õ³ð ñåäš³ñìí, òåã³ä óíèâåðñèòåòèí çàë áàºäàä ýäí Ïåòð ×îíêóøîâèí íåðò³ èñêóññòâèí êîëëåäæèí êîíöåðòí çàëä öóãëðâ, òèèì áîëâ ÷èãí öóãòàäûíü ñóóõ ç³ ê¢ðòñí óãà.
Ýí èê êåðã-¢¢ëäâðèí ê¢íäò³ ãèè÷íðíü Õàëüìã ÃÓ-í ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâ, ñïîðòûí áîëí áàº÷óäûí ïîëèòèêèèí ìèíèñòð Äîðš Øèêååâ, íåðò³ êîìïîçèòîð Ïåòð ×îíêóøîâèí íåðò³ èñêóññòâèí êîëëåäæèí äèðåêòîð Ëþáîâü Ãîðÿåâà áîëâ. Æþðèí õàíüä Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà àðòèñòê Ãèëÿí Áåìáååâà, ñîéëûí áîëí òóðèçìèí ìèíèñòåðñòâèí ³œãèí àõ ñïåöèàëèñò, Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà àðòèñòê Íàòàëüÿ Ãàäàíîâà, òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) äåïóòàò Àðñëàí Ýðäíååâ, Õàëüìã ÃÓ-í "Áóìáèí îðí" àíñàìáëèí õóäîæåñòâåíí ºàðäà÷ Äåëüãèðà Öåðåíîâà, óíèâåðñèòåòèí îþòíðèí ïðîôêîìèí àõëà÷ Èëÿíà Þñóðîâà, " ÊÂÍ-³ àõ ëèãèí "Ç¢¢äí³ áàëºñí" ("Ãîðîä ñíîâ") ãèäã êîìàíäûí êàïèòàí Ñåðãåé Áþð÷èåâ îðâ. Æþðèí ê´äëìøèã óíèâåðñèòåòèí ÊÂÍ-³ "Óðäêñíü" ("Ïðåæíèå") ãèäã êîìàíäûí êàïèòàí Åëüàìàí Öèêîâ ºàðäâ.
Õàëüìã ÃÓ-í "Àëòí" ãèäã õîðåîãðàôè÷åñê ñòóäèéèí 4-5-òà áè÷êä¢äèí "Ìàøåíüêà" áè躳ð ýí êåðã-¢¢ëäâð ýêëâ. Óíèâåðñèòåòèí áàº÷óäûí ïîëèòèêèí ³œã íåãäã÷ êóðñèí ãàëà-êîíöåðò áåëäëºíä öóã ýâ-àðºàí îëçëš ä´œ áîëâ. Ýäíä "Ç¢¢äí³ áàëºñí" êîìàíäûí áîëí æþðèí ãåø¢ä, äåêàíìóä, àðòèñòíð áàñ äåì³í ê¢ðãâ. Êîíöåðòèí ´ìí öóã 10 êîìàíä íåãäã÷ êóðñèí îþòíà àíäºàðàí ´ãâ, òèèãš ýäí ¢¢ðì¢ä볺³í õàìäàí óíèâåðñèòåòèí õàíüä îðâ. Öóã ôàêóëüòåòì¢äèí êîìàíäñ ýí àñõíà ò´ë³ ñ³³í³ð áåëäš èðñí ¢¢ðì¢äèííü áîëí ãèè÷íðèí ñåäêëèíü ñåð㳚, øîãòà-èí³äò³ îëí ç¢ñí þì ¢ç¢ëš, áèèëäã-äóóëäã ÷èãí áèëã-ýðäì³í ¢ç¢ëš ÷àäâ. Òèèã÷ê³ä ýäí ÑÍÃ-í áîëí òàëäàí îðí-íóòãóäàñ èðñí îþòíðèí êåëí-óëñèí äó-áè ¢ç¢ëâ, òåðíü éèð êååðìšò³ áîëí ñåäêë àâëã÷ þìí áîëâ.
Ïåäàãîãè÷åñê ñóðºóëèí áîëí áèîëîãèí ôàêóëüòåòèí îþòíð ïðîãðàììàí ¢ç¢ëõèííü ´ìí (òåðíü õàìãèí óò áîëâ) æþðèí àõëà÷ Åëüàìàí Öèêîâèã ò³³ç¢ð äóóäàä, õàñã "áåøáàðìàêàð" òîîºàä, íà-öààäêèíü ö³³ëº³ä, æþðèí ãåø¢ä êåíä îíö îíüãàí, îíö òààñìšàí ´ãäãèíü êåë³ä, òåäí³ ôàêóëüòåòèí òóñêàð áè÷³ ìàðòòí ã躳ä, ¢íò³ ñ¢â-ñåëâã³í ´ã³ä, æþðèí ºàðäà÷èã éîâóëâ. Òåð óðäàñíü îíö òààë áèéä³í òîãòàõ ñàíàí òóñòà ýñ ãèš òóñ óãà áîëñíü õ´´ííü ìåäãäâ.
Ïåäàãîãè÷åñê ôàêóëüòåòèí îþòíð ò³³ç äååð ºàðñí ò¢ð¢í êåì³ñ àâí áèé³í ÷àäìãàð ¢ç¢ëâ, ýäí àðòèñòíð ÷èãí áîëš ÷àääãàí çàë 䢢ðãñí îþòíðò áîëí òàëäàí ãèè÷íðò ìåä¢ëâ. Áîëâ ýäí³ ïðîãðàììä ³ìòíä òîäëãääã, “õàäàñí” ìåò õàòõàä á³³äã ºîë þìí óãà áèë³. Òèèì “õàäàñèã” çàëâðèí áîëí ç´âèí ôàêóëüòåòèí íåãäã÷ êóðñò èðñí øóíìºà áàº÷óä îëš àââ. Ýäí êåñãò³í íåðò³ äóó÷ Ýðâåíà Îðãàåâàã õ³³º³ä á³³â, àøòíü îëš àââ, Ýðâåíà ýäíä íàì íåã äó äóóëõä ä´œ áîëâ. Éèðä³í ýäí ´äã³ öàãèí áè ñ³³í³ð áèèëäã³í ¢ç¢ëâ.
Ñåë³í³ ýäë-àõóí (àãðàðí) ôàêóëüòåòèí í³ð-íààäí áàñ òîäëãäâ, õàëüìã êåë³í ìóóºàð ìåäí³âèäí ãèš êåëâ, áîëâ õàëüìã ôèëîëîãèí èíñòèòóòûí îþòíð òåäí³ñ íàì ìóóºàð ò´ðñêí êåë³ð êåëí³, òåã³ä ýäí³ ýíä¢ã ìàðòš ÷èãí áîëõìí ãèš øîãëâ. ijê³ä ýäí ëèõòåíøòåéí³ áè áèèëâ, áîëâ òåðíü ìåë êèðãèç óëñèí áè áèë³ áîëâ, àøòíü òåð¢ã Êèðãèçÿñ èðñí îþòíð áèèëñíü ìåäãäâ.
Òåã³ä ýíä îëìºà êåëò³, ¢ãò³-ꢢðò³, øîãòà-íààäòà îþòíð ñóð÷àõèíü æþðè ÷èãí, ãèè÷íð ÷èãí ìåäâ, àøòíü ñåë³í³ ýäë-àõóí ôàêóëüòåòèí ïðîãðàìì íåãäã÷ îðì ýçëâ. Õîéðäã÷ îðìä äóíäûí ïðîôåññèîíàëüí ñóðºóëèí ôàêóëüòåòèí îþòíð ºàðâ. ªóðâäã÷ àøò ãóìàíèòàðí ôàêóëüòåòèí îþòíð ê¢ðâ.
"Õàëüìã óíèâåðñèòåò - íåã èê ´ðê-á¢ë ãèš êåñã îþòíð ýâð³ííü èê í³ð-íààäíà éîâóäò êåëâ, òåðíü éèð ñ³í. Òèèãš íåã ´ðê-á¢ë ìåò õàìöó êåâ³ð íåã-íåã³í ä´œíš á³³õ êåðãò³",- ãèš öóã ôàêóëüòåòèí ñîíüí ïðîãðàììñèã àøëš Õàëüìã ÃÓ-í ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâ êåëâ. Öóã ïðèçåðìóä áîëí äèèë³÷íð äèïëîìàð áîëí ì´œãí³ ì´ð³ñ³ð à÷ëãäâ. Îþòíðèí ´ðê-á¢ëä îðëºíà í³ð èê òóñòà áîëí ñîíüí, ñåäêë àâëã÷ þìí áîëâ. Òèèì êåðã-¢¢ëäâðèã óëì îëàð á¢ðä³õ êåðãò³, òèèãõë³ øîãòà, áèëãò³ îþòíð ýâð³ííü ñóðºóëüäàí ÷èãí ñ³í àø ¢ç¢ëõ.
“Õàëüìã êåë êåí ñ³³í³ð ìåäí³” ãèñí ìàðºàã õàëüìã âóçèí îþòíð äóíä á¢ðä³õë³ áàñ ñ³í áîëõ, õàëüìãàºàð êåëñí òåäí³ øîãíü, àõð íààäíü ³ìòíä ñîíüí áîëõíü ëàâòà. Îäà äååð³í áîëõëà çóã ïåäàãîãè÷åñê ñóðºóëèí áîëí áèîëîãèí ôàêóëüòåòèí êîìàíä õàëüìãàºàð íåã äó äóóëâ. Õàëüìã êåëí³ ìàðºàíä ÷èãí ýäí éîñòàºàð îí÷ðõ ãèš êåëš áîëšàíà.

Ò¡ÐÂ²Í ªóíà