Одахн Әрәсән Президент Владимир Путин олнд зәңгллһнә барин һарцсин ах редактормудла харһҗ күүндв. Орн-нутгин толһач олн-зүсн төрәр тоолвран медүлв.

Цаһан Сарин өмн өргнд Элст балһснд Некрасовин нертә уульнцд 33-ч тойгта шин гер байрин таалд секгдв. Эн объект «Гер-бүүр болн балһсна таал» гидг келн-улсин төсвин аварийн гермүдәс әмтиг нүүлһҗ авлһна көтлврәр тосхгдсмн. Эн герин тосхлт Элст балһсна болн Хальмг Таңһчин һардврин һол оньгт бәәсмн, энүг сән чинртәһәр болн батлгдсн цаг-болзгтнь эдлврт орулхиг чаңһ кевәр бүртксн билә.

Байр-нәр дундас Цаһана байр гиснь хамгин ик чинртә юмн. Кезәнә мана өвкнр Цаһаһан бүкл сардан темдглдг бәәҗ. Хальмг-өөрд сарин литәр һол өдрмүднь гиҗ цаһана 1 шинәс авн арвн тавн (Мәәдр өдр) күртл тоолгдна. Энүг шин цаһан гиҗ келдг, арвн тавнас сарин чилгч күртл хуучн цаһан гиҗ келдг бәәҗ. Тиигхлә Цаһан сарин байриг юңгад «Цаһан сар» гиҗ нерлдг болсмб гисн сурвр һарч ирнә. Ода деерән терүнә тускар номтнрин ухан-тоолвр әдл биш, зәрмснь цаһан сариг урднь намрин сармудт темдглдг бәәҗ, зәрмснь хаврар кедг бәәҗ, – гиҗ негн деерән ода чигн һарад уга. Цаһан сарин байр йисн зүүл утх-чинр зүүнә гиҗ Моңһлын номт Һаң-Тогтх бичнә. «Цаһан сар» – шин җилин байр, теңгр сәкүснд нерәдсн мөргүлин байр, ульрлын сәәхн хаврин байр, малчнрин байр, насна байр, хәәр-энрлин байр, төрл-садна залһлдан бат оршхин байр, нәр-наадн, байр-байсхлңгин байр, ясл чимг номин байр, гиҗ иим тәәлвр кесн болдг.

Цаhан Сар – хавр ирснǝ байр. Цаhан Сарин байрт хальмг улс ик дурта. Эн ɵдриг цуhар күлǝҗ байртаhар тосна. Юңгад гихлǝ ǝмтǝ-киитǝ хамгнь зуд-үвлǝс hарад, дулан, ээвртǝ хаврур ǝмд-менд орҗахан-җирhлиннь байрта кем гиҗ темдглнǝ. Эн җил Цаhан Сарин сǝн ɵдриг бидн лу сарин арвн хойрт темдглҗǝнǝвидн. Цаhан бүкл сардан болна, тегǝд чигн тер Цаhан Сар гиҗ нерǝдгднǝ. Цаhана ɵмн ɵдр гер болhнд күңшү үнр hарhад, боорцг шарна. Боорцг олн зүсн болчкад, эврǝ йорта, утхта, олн зүсн янзта: целвг, җола, кит, хуцин толhа, мошкмр, тоhш, хорха боорцг, нань чигн. Сǝн ɵдрин ɵмнǝснь мах, тос, hуйр, балта, кампадь белдǝд авчкдг бǝǝсмн. Сиврт түрүhǝр йовсн бийнь хальмгуд Зул, Цаhаhан кеҗ, ɵвкнрин сǝǝхн авъясиг хадhлҗ йовла. Цаhан Сар кезǝ чигн күлǝгддг билǝ. Кезǝңк авъясиг, Цаhан Сарин байриг урднь кɵгшд яhҗ кеҗ йовсиг баhчудт медүлхин тɵлǝ би медǝтнрлǝ харhад күүндүв. Дорас ɵсҗ йовх мана баhчуд йоста кевǝр бурхн-шаҗндан иткǝд, шүтǝд бǝǝхлǝ, ɵвкнриннь авъясмудыг тодлҗ авх гиҗ санҗанав. Келн-ǝмтнǝ сǝн ɵдр сǝн авъяст тохрҗ, олна седкл негдүлҗ, сǝн-сǝǝхн бǝǝдл-җирhл делгрүллhнд нилчǝн күргхнь лавта.

Кезәнә цагас авн хальмг улсин Цаһан Сарин байр Окн Теңгр бурхнла, терүнә цуг әмтә тоотыг харсгч үүлдврлә залһлдата болдмн. Эн хәәртә залһлдана тускар цөн үг бичҗәнәвидн.

Цаһан сарин байр гисн цуг моңһл келтә улс дотр онц орм эзлнә. «Цаһан» – гисн кишгтә, эв, сәәхн үг… Хальмг улст кезәнәс нааран юн чигн сән-сәәхн юмн «цаһан» зүснлә ханьцҗ – кир уга, цевр гисн медәтә чинрәр бәрг кеҗ: «цаһан саната күн», «өлзәтә, цаһан хаалһта болтха», – гиҗ кү магтдг, күүнә өмссн хувц йөрәдг һарһсн үрндән «Цаһан» гидг нер өгдг бәәнә. Тегәд ахрар келхлә, «цаһан» гисн үгин учр-утхнь маш сәәхн. Ямр учрар иим үгиг кезәнәс нааран өдгә күртл мана улан залата улс келдгви?

Цаєан – хальмг улсин байрин ґдр. Учр-утхнь ямарамб гихлі, кезін-кезініс нааран орчлњгин йосар эврі зањ-авъясар ґґрд хальмг улс хаврин эклц угтљ кедг байриг Цаєан гиљ нерідсн болдг. Ўвлин киитніс, шуурєн-боранас гер-бўлтієін, дґрвн зўсн малтаєан менд-амулњ єарсндан байрлдг біісмн. Тґрскнч седклті, авъяс-зањшалмудан медљ тодлљ авх саната, хальмг келін дасхар, делгрўлхір бііх баєчуд дегтріс, газетіс, ээљ-аавасн болну энўг дасљ авх зґвті. Ґдгі цагт хальмг улсин уул авъясмуд, сойл хадєлдг улс мана аавнр-ээљнр болљана.

Маднла хам-хоша біідг Аєш балєснд «Ірісін 2020 љилин багш» гидг Цугірісін марєана ашлгч дґрлдін болв. Тењ деерк Ростов балєсна элитарн сурєуль-эрдмин классическ лицейин эсвин багш Михаил Николаевич Гуров ґґдін нер зўўв.

Мана селәнә әмтн дунд Һәрән Николай күндтә, тоомсрта, цаһан седклтә күн болҗ тоолгдна. Эн 1954-ч җилд лу сарин 14-д Новосибирск мүҗин Андреевск района Ясная поляна селәнд һарсмн. Тенд эднә өрк-бүл тууврт бәәсмн, эк-эцкнь өрк-бүлән теҗәхин төлә гүҗрҗ көдлҗ йовсмн. 1956-ч җилд эднә өрк-бүл төрскн һазрурн нүүҗ ирв.

Шидр Ипподромин нертә уульнцд «Теңгр» гидг цергә-тууҗин клубин өдр болв. Эн маш соньрхлта керг-үүлдврин йовудт клубд орлцачнр цуглрсн улсиг кеҗәх көдлмшләрн таньлдулв.