Îäàõí òàœº÷èí ãåìò³-øàëòãòà óëñèí îëíà îðãàíèçàöèí ãåø¢ä Åâïàòîðèé áàëºñíä ôèçêóëüòóðí-ñïîðòèâí "Ïàðà-Êðûì" ãèäã Öóã³ð³ñ³í ôåñòèâàëüä îðëöàä èðâ. Õàëüìã êîìàíäûí õàíüä òàœº÷èí îëíà îðãàíèçàöèí àõëà÷ Âàëåðèé Ðåøåòíèêîâ, Àëåêñàíäð Õàðèíîâ, Âàëåðèé Òêà÷åâ, Ïàâåë Ìàíäæèåâ áîëí Áåìáÿ Áîñõàìäæèåâ îðâ. "Àäàïòèâí ñïîðòûí öóòõëœ" ãèäã ó÷ðåæäåíÿ òðåíåð Â.Á.Çîäüáèíîâà ýäíèã áàñ äàõš îäâ.
Áàéðèí á³³äëä ñåêãäñí ôåñòèâàëüä Êðûì Ðåñïóáëèêèí òîëºà÷ Ñåðãåé Àêñåíîâ, ²ð³ñ³í ãåìò³-øàëòãòà óëñèí Íèèö³í³ àõëà÷, ÐÔ-í Îðí-íóòãèí Õ¢¢âèí äåïóòàò Ìèõàèë Òåðåíòüåâ é´ð³ëèí ¢ã êåëâ. "Òàäí øàëòãòà, ì´÷ òàòó áîëâ ÷èãí ñïîðòàð ñîíüìñš, èèì êåðã-¢¢ëäâðò îðëöš, ýð¢ë-ìåíä óëñò ýâð³ííü øóíëòàðí ¢ëã¢ð-¢çìš áîëíàò",- ãèš ýäí òåìäãëâ.
Ôåñòèâàëüä 59 ðåãèîíàñ èðñí êîìàíäñ îðëöâ, ýííü óò òîîäàí òàâí çóí øàõó ê¢í áîëâ. Ýäí äàðòñ, ´´ìëºí, øèð³ äååð íààääã òåííèñ, ïàóýðëèôòèíã, ãèèãí àòëåòèê áîëí íàíü ÷èãí ìàðºàíä ýâ-äîâàí ¢ç¢ëâ. Ìàíà êîìàíäûí ýë÷íð çóã ´´ìëºí³, ãèèãí àòëåòèêèí, êîëÿñêàð ä´ðëä³í³ ìàðºàñò îðëöâ. Òåìäãëõ³ñ, ìàíà ýë÷íð ñ³í áåëäâð ¢ç¢ë³ä, ìó áèø ê¢ö³ìš á³ðâ. Òèèã³ä, Ï.Ìàíäæèåâ ´´ìëºí³ ìàðºàíä äèèëâð á³ðâ, À.Õàðèíîâ áîëõëà 9-÷ îðì ýçëâ. Ãèèãí àòëåòèêèí ìàðºàíä Á.Áîñõàìäæèåâ 100 ìåòðò 㢢º³ä 3-÷ îðìä ºàðâ, Â.Òêà÷åâ áîëõëà êîëÿñêàð áîëñí ä´ðëä³íä 7-÷ îðì ýçëâ. Àøòíü Õàëüìãèí êîìàíä 33-÷ îðì ýçëâ.
Òåð ìåò ôåñòèâàëüä îðëöà÷íðèí ò´ë³ îëí ç¢ñí õàðºëòñ äàâóëãäâ, àìðëºíà ïðîãðàìì áåëäãäâ. Òèèã³ä ýäíë³ ²ð³ñ³í íåðò³ àêòåð áîëí ðåæèññåð Ñåðãåé Ìàõîâèêîâ õàðºàä, äîêóìåíòàëüí ôèëüì öîêš àâëºíà òóñò äàìøëòàðí õóâàëöâ. Ýäí ïàðóñí ñïîðòàð, ïàðàäàéâèíãàð, ïàðàøþòà𠺳ð³äëºí³ ìàñòåð-êëàññò îðëöâ.
- Ìàðºàí "Ýâîëþöèÿ" ãèäã ñïîðòèâí öóòõëœä áîëâ. Áèäí ìàðºàñò îðëöñí äååð³í öàãàí ñåðãìšò³º³ð äàâóëâèäí, îëí ¢ð-èíüã¢äò³ áîëàä, øèí çàëºëäà áàòðóëâèäí. Ôåñòèâàëèí éîâóäò "Íåáî, îòêðûòîå äëÿ âñåõ" ãèäã ò´ñâ³ð áè ò¢ð¢í áîëš ïàðàøþòà𠺳ð³äâ. Ýí ò´ñâ ²ð³ñ³í Ïðåçèäåíòèí ãðàíòàð ê¢ö³ãäš³í³. ijê³ä áèäí äàéâèíãèí ìàñòåð-êëàññò îðëöàä, óñí äîð áóëõš ¢çâèäí. Ìàíà êîìàíä ò³â ºàð êîìàíä äóíä ìó áèø ê¢ö³ìš ¢ç¢ë³ä, êåñã äèïëîìàð à÷ëãäâ. Õàðì ò´ðõä, ç³ðì ñïîðòñìåíì¢ä ôåñòèâàëüä îäõ ì´œã îëš ÷àäñí óãà, òåã³ä êåñã ìàðºàñò áèäí îðëöñí óãàâèäí. Ìàíà êîìàíä ôåñòèâàëüä îäõèí ò´ë³ ìåäèêî-ñîöèàëüí áþðîí ºàðäà÷ Á.Äàíæèíîâ ìàäíä øèøëœ ê´ëã éè뺚 ´ãâ, òåã³ä áèäí òåð¢íä õàíëòàí ´ðãš³í³âèäí, - ãèš Âàëåðèé Ðåøåòíèêîâ õóâàëöâ.
ÄÎΊÀÍ Íàòàëüÿ
ÇÓÐÃÒ: Õàëüìãèí êîìàíäûí ãåø¢ä ôåñòèâàëüä

Ìàíà òàœº÷ä íåðò³, äàìøëòòà, íåð òóóðñí õàëüìã êåëí³ áàãøíð îëí. Òåäí³ íåãíü Ðèììà ßìàíîâíà Áàäìàåâà. Ýí ´äðì¢äò, äèãò³º³ð êåëõë³, îêòÿáðèí 7-ä äàëí šèëèí ´´í³í ìàíà èöãò³ ¢ð òåìäãëš³í³. Êèèòí Ñèâðèí ºàçðò îëí ¢ðò³ ´ðê-á¢ëä äîëàäã÷ ꢢêí áîëàä 1948 šèëä ò´ðñìí.
Ðèììà ßìàíîâíàí òóñêàð ö´´êí á¢ë³í ¢ã³í áè÷õ³ð á³³í³â, ÿºàä ãèõë³ ýí ꢢêä ꢢã áຠíàñíàñíü àâí ìåäí³â. Õîë 1974 šèëä òàíüëäëàâèäí, îäà ê¢ðòë ¢¢ðëš éîâíàâèäí. Šèðºëèí õààëºäàí èèì öàºàí ñåäêëò³ ꢢíë³ õàðºñíäàí êåç³ ÷èãí áàéðëíàâ. Ê´äëìøèí õàëõàð, šèðºëèí ÷èãí éèðèí êåðã³ð ñ¢â-ñåëâã³í ´ã÷, äàìøëòàðí õóâàëöš, ýñ ìåäñí òîîòûì ö³³ëºš, ÷èêëš éîâíà.
Áàãø áîëõàð áè÷êí³ñí àâí áèéä³í ê¢ñë ò³âš³ñìí. Òåðíü ó÷ðòà, ÿºàä ãèõë³ ýöêíü ßìàí Àíäæóðàåâè÷ Àíäæóðàåâ îëí šèëä³í Öàºàí Íóóðèí øêîëä ýêëö êëàññèí áàãø áîëš ê´äëš éîâñìí. Òèèì ¢ëã¢ð ꢢêíäíü èê óðìä ´ã÷³ñíü ëàâòà, òèèã÷ê³ä Ðèììà áè÷êí³ñí àâí áèëã-ýðäìò³, îëí òîîòàð ñîíüìñäã ꢢêí á³³ñìí.
Êðàñíîÿðñê êðàéèí Óæóð áàëºñíä íåãäã÷ êëàññò îðàä, ò´â óõàòà êåë³ðí îëí ³ìòèã ´âð¢ëäã á³³ñìí. Õ´´ííü ò´ðñêí ºàçðòàí èð³ä, ñóðºóëÿí Öàºàí Íóóðèí øêîëä ò´ãñ³ñìí. Ê¢¢êí ´ñ³ä-áîñàä, òààñòà êåðã³í ø¢¢š àâõ öàã èðâ. Íåã ÷èãí êåìä àëìàöëãî Õàëüìãèí Õàðòè Êàíóêîâèí íåðò³ áàãøíðèí ó÷èëèùò îðâ. 1971 šèëä ñóðºóëÿí ò´ãñ³º³ä ê´ãšìèí áàãø ãèñí äèïëîì ºàðòàí àââ. Ò´ðñêí øêîëäàí ê´ãšìèí áàãøàð èðš ê´äëâ. Ñåë³í³ ꢢêäò äó-áè äàñõàä, îëí ìàðºàñò îðëöàä, ýðäìèí êå욳㠴´äë¢ëš éîâñí áîëäã.
Öàã äàâàä, áààõí ꢢêí òààñòà, äóðòà ꢢº³í äàõàä, õ³ðä ºàðàä ¡ñòèí ðàéîíà Ñìóøêîâîå ñåë³íä ê´ãšìèí áàãøàð ê´äëâ. Õ´´ííü ìåäðë³í 㢢ä¢ëõ³ð ñåä³ä, ê´äëí á³³š Õàëüìã ãîñóíèâåðñèòåòèí ôèëîëîãè÷åñê ôàêóëüòåòä îðàä, îðñ êåëí³ áîëí ëèòåðàòóðèí áàãøèí ýðäìò³ áîëâ. Îëí šèëä³í õàëüìã êåëí³ áîëí ëèòåðàòóðèí áàãø, äèðåêòîðèí äàðóê, õ´´ííü Ñìóøêîâîå ñåë³í³ 8 šèë³ øêîëûí äèðåêòîð áîëš ê´äëâ.
ijê³ä ýäí³ ´ðê-á¢ë Ýëñò¢ð í¢¢š èðâ, Ðèììà ßìàíîâíà ñóðºóëü-ýðäìèí ìèíèñòåðñòâèí êåëí-óëñèí ³œãä ê´äëš éîâàä, öààðàíäíü òåð¢í³ ñåäêëä ´´ðõí ê´äëìøèã áàãøíðèí ìåðãšëò ´´äë¢ëëºí³ èíñòèòóòûí õàëüìã êåëí³ áîëí ëèòåðàòóðèí êàôåäðò îëš àâàä, òåíä³í ìåòîäèñò áîëš ê´äëâ. Áàãøíðèí ìåðãšëò ´´äë¢ëëºí - èê ÷èíðò³, äààâðòà ê´äëìø. Õàëüìã êåëí³, ýêëö êëàññèí áàãøíðò, ýýšíðò, ñóðºìšëà÷íðò ìåðãšëòèíü ´´äë¢ëš ñ³í áåëäâðò³ ëåêö êåõèí ò´ë³ êåñãèíü ìåäõ, óìøõ êåðãò³ á³³ñìí. Íåã ¢ë¢ òåäíë³ ê¢¢íäš, ñ¢â-ñåëâã³í ´ã÷, óõàí-òîîëâðàðí õóâàëöäã ñààì òàñðõàí óãàºàð õàðºäã áèë³.
Áààõí áàãø, ñóðºìšëà÷ áîëºíä óðìä ´ã³ä, êåš-ê¢ö³ñèíü ¢íë³ä éîâõëà áàñ àìð êåðã áèø ãèñí óõàí îðíà. Òåð õîîðíä ìåòîäè÷åñê ìàòåðèàëìóä áè÷³ä îëí áàãøíðò êåðãò³ òîîòûíü öàãëàíü áåëäš, áàðëš éîâëà. Äàìøëòòà ìåòîäèñò àðâ ºàð ìåòîäè÷åñê ä´œöë, äåãòð áàðò áåëäš ºàðºâ.
Ò´ðñêí êåëíä³í õàðó, õóðö, îëìºà êåëò³ Ðèììà ßìàíîâíàí õîâð áèëã-ýðäìèíü "Ñåäêëèí àéñ" ãèäã áààõí äåãòð³ñ ìåäí³âèäí. Áè÷ñí ø¢ëã¢äíü, é´ð³ëèí ¢ãì¢äíü îëí ýëãí-ñàäíäíü, ¢¢ðì¢äòíü îíüäèí èê áàéð-áàõìš áîëíà. Íàñí-šèðºë³í ñóðºóëü-ýðäìë³ çàëºëäóëñí ê¢í Ðèììà ßìàíîâíà áèé³í õ´âò³ ꢢíä òîîëíà. Õàëüìã êåë äàñëºèã ãèèãð¢ëõèí, ÷èíðèíü ´´äë¢ëõèí ò´ë³ áຠáèø ê´äëìø ê¢ö³š éîâíà. Ýíäð ´äð ê¢ðòë ðàäèîí, òåëå¢çëèí ê´äë³÷íðë³ õàðºàä, ñîœñõâðòíü îðëöàä, ò´ðñêí êåëí³ ò´ð³ð ꢢíäâð êåí³.
Ðèììà ßìàíîâíàí êåš-ê¢ö³ñèíü, áàãøèí ê´äëìøèíü òàœº÷èí áîëí îðí-íóòãèí ºàðäâð ´´ä³í³ð ¢íëñèíü îëí à÷ëâðíü ãåð÷ëš³í³. ²ð³ñ³í ñóðºóëü-ýðäìèí éè뺳í ñ³í ê´äë³÷, Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà áàãø, ê¢÷-ê´ëñí³ âåòåðàíà ´´ä³í íåð 碢ñìí, êåñã ºàøãàð à÷ëãäñìí.
Ðèììà ßìàíîâíà ´ðê-á¢ë³í ÷èãí òåš³š Íèêîëàé Ýðäíèåâè÷ë³ õàìäàí íè-íåãí á³³š Âàëåðà ê´â¢º³í óõàí-ñåäêë³í íåãä¢ë³ä ´ñêš éîâëà. Áîëâ õàëüìãèí êåëñí ¢ã á³³äã - ê¢í íåã³ð éîâäãî, õàðì ò´ðõä, ãåðèí ýçíü ýðò ñ³³º³í õ³³â. ʴ⢺³í ñóðºõ, ê´äëìø³í êåõ äààâðòà êåðã³í Ðèììà ºàíöàðí äààš éîââ. Êåä¢ ê¢íä áîëâ ÷èãí ê¢ñëä³í ê¢ðâ. Îäà ýí ê¢íäò³ ꢢêä ê¢í õ´âò³ ýê, ýýš, Âàëåðà ê´â¢íü ýöêèííü íåð äóóäóëš òàœº÷äàí íåðò³, òîîìñðòà, ìåäðëò³ ê¢í áîëâ. ¥äã³ öàãò Âàëåðèé Áàäìàåâ Õàëüìã óíèâåðñèòåòä áàãøëš ôèëîñîôñê íîìèí äîêòîð, ïðîôåññîð, êàôåäðèí ºàðäà÷ áîëš ê´äëš éîâíà.
Õîéð à÷ ꢢêíü, íåã šè÷ ꢢêíü ýýš³í áàéðëóëš šèðºëèí áàéð-áàõìš áîëàä éîâíà.
- çÊ¢íäò³ Ðèììà ßìàíîâíà, ç¢ðêíè ñåäêë³ñí îí÷òà ´´íë³òí òàíèã é´ð³š³í³â.
Àâñí íàñíòí ´ëç³ò³, öàºàí õààëºòà áîëš,
À÷ èêò³ ýýš óò íàñòà, áàò êèøãò³ áîëš,
Òîëºà äååðòí øàð íàðí ìàíäëš
Ê´ëèòí ê´ê íîºàí îðàš éîâòõà!
Ñàíñí òîîò íîìèí ê¢÷³ð á¢òòõ³.
Ê´â¢í-áåðä³í, à÷íð-šè÷íðò³í, ýëãí-ñàäíäàí
Îäà÷í îëí šèëä³í ò¢øã, í¢äí-àìí áîëš
Ãåì-øàëòã óãà, òîëºà ìåíä šè𺚠éîâòí!
ÈÂÀÍÀ Íàäåæäà,
Ýëñò áàëºñíà Îðñ êåëí-óëñèí
ãèìíàçèí õàëüìã êåëí³ áàãø

Ýëñòä îêòÿáðèí 3-4-ä ðåãèîíìóä õîîðíäê íîìèí-äàìøëòûí êîíôåðåíö áîëâ. "Ä¢ðñë¢ëã÷ èñêóññòâ - êåëí-óëñ õîîðíäê õ³ðëö³í³ õàìãèí ìåäãäì êåëí" ãèñí ò´ðò íåð³äñí êîíôåðåíöä íîìòíð, èñêóññòâîâåäì¢ä, ìóçåéèí ê´äë³÷íð, îþòíð, îëíà áîëí ¢¢ä³ã÷ èíòåëëèãåíöèí, êåëí-óëñèí ñîéëûí Öóòõëœãóäûí ýë÷íð îðëöâ. ²ð³ñ³í ñîéëûí êåìš³íä êåëí-óëñèí èñêóññòâèí òóóšèí, ´äã³ öàãà á³³äëèí, èðã÷ äåëãðëòèí ò´ðì¢ä êîíôåðåíöä õ³ë³ãäâ. ²ð³ñ³í óëñèí çóðà÷ Ãàððè Ðîê÷èíñêèéèí 95 šèëèí ´´íä òåðíü íåð³äãäâ.
Õàëüìã Òàœº÷èí Êåëí-óëñèí ìóçåé êîíôåðåíöèã áåëäš äàâóëâ. Êåëí-óëñèí ò´ð³ð á³³õ ôåäåðàëüí àãåíòñòâèí, ²ð³ñ³í õóäîæåñòâèí Àêàäåìèí ä´œã³ð èèì íîìèí èê õóðã õóðàãäâ. Òàœº÷èí ñîéëûí áîëí òóðèçìèí, òåð ìåò ñóðºóëü-ýðäìèí áîëí íîìèí ìèíèñòåðñòâñ êîíôåðåíöèí ê´äëìøò øóíìºà êåâ³ð îðëöâ.
Ìîñêâàí, Ðîñòîâñê, Àñòðàõàíñê, Âîëãîãðàäñê îáëàñòüìóäûí, Êàáàðäèíî-Áàëêàðèí, Äàãåñòàíà, ×å÷åíñê Ðåñïóáëèê¢äèí, Áóðÿòèí áîëí íàíü ÷èãí ºàçðèí íîìòíð áîëí èñêóññòâèí ¢¢ëä³÷íð îðëöõàð èðâ.
Õàëüìã Òàœº÷èí ñîéëûí áîëí òóðèçìèí ìèíèñòðèí äàðóê, áè÷³÷, êóëüòóðóëîãèí êàíäèäàò Íèêîëàé Ñàíäæèåâ êîíôåðåíöèí ê´äëìøèã ºàðäš äàâóëâ. Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷èí äàðóê Áîîâà Áàäìàåâ êîíôåðåíöèí ê´äëìøèã ñåêš³º³ä, Õàëüìãèí áèëãò³ ¢ðí, íåð òóóðñí çóðà÷ Ãàððè Ðîê÷èíñêèéèí ¢¢ëäâðèí èê ÷èíðèã òåìäãëâ. Êåëí-óëñèí òóóšèã, õàëüìã ê¢í áîëºíà ñåäêë-óõàã ìåä¢ëñí çóðãóäàðí ³ìòí³ óõàíä ì´œêðñí çóðà÷ ýíäð ÷èãí öàãèã áîëí ³ìòèã çà뺚àõèíü ýí îíö ñ³³õí ìåä¢ëâ. Õàëüìã Òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) Àõëà÷ À.Êîçà÷êîí É´ð³ëèí áè÷ãèã ýí¢í³ äàðóê Íèêîëàé Íóðîâ êîíôåðåíöèí îðëöà÷íðò óìøš ´ãâ. ²ð³ñ³í õóäîæåñòâèí Àêàäåìèí íåðí äååð³ñ ýí àêàäåìèí ºîëëã÷ ê´äë³÷ Íàäåæäà Êàðãàïîëîâà é´ð³â. Àêàäåìèí ïðåçèäåíòèí é´ð³ëèã ñîœñõàä, àâ÷ èðñí õîâð êàòàëîã Êåëí-óëñèí ìóçåéä áåëãëâ.
Òàœº÷èí ñîéëûí áîëí òóðèçìèí ìèíèñòð Õð Ýëüáèêîâ, òàœº÷èí ñóðºóëü-ýðäìèí áîëí íîìèí ìèíèñòðèí äàðóê Òàòüÿíà Ïèòüêèåâà, ²ð³ñ³í çóðà÷íðèí Íèèö³í³ Õàëüìã ðåãèîíàëüí Íèèö³í³ àõëà÷ Âèêòîð Äîðäæèåâ êîíôåðåíöèí ê´äëìø éîâóäòà áîëòõà, ãèš é´ð³â.
Ãàððè Îëåãîâè÷ Ðîê÷èíñêèéèí ¢¢ä³âðì¢äèí õóðàœºó ÿºš ìóçåéä ¢¢äñí³ òóñêàð, çóðà÷èí ºîë ê´äëìøèí óë äååð ö³³ëºš Êåëí-óëñèí ìóçåéèí äèðåêòîð, òóóšèí íîìèí êàíäèäàò Èðèíà Ìó÷àåâà ñîœñõâð êåâ. Ñîéëûí åâðîàçèéñê àºóä çóðëºíà èñêóññòâèí, òåð äîòð Ãàððè Ðîê÷èíñêèéèí ¢¢ä³âðì¢ä ÿìàðàí íèë÷³í ê¢ðãñèíü ¢ç¢ëš, ýâð³ííü èëäêëä³í èñêóññòâîâåäåíÿ äîêòîð Ñâåòëàíà Áàòûðåâà òîäðõàºàð êåëš ´ãâ. Õàëüìãèí íåðò³ çóðà÷èí îëí õàëõòà ¢¢ëäâðèí òóñêàð ïåäàãîãè÷åñê íîìèí äîêòîð Ðàèñà Äÿêèåâà, êóëüòóðîëîãèí êàíäèäàò Íèêîëàé Ñàíäæèåâ, Îëíà ïàëàòûí ãåø¢í Èâàí Áàñàíãîâ, ôèëîëîã íîìèí äîêòîð Åâäîêèÿ Õàáóíîâà, òàœº÷èí ñîéëûí áîëí òóðèçìèí ìèíèñòåðñòâèí ñïåöèàëèñò, Õàëüìãèí à÷òà çóðà÷ Ãåðëÿ Íóðîâà ñîœñõâðìóä êåâ.
Õàëüìã óëñèí çàœ-àâöèã ¢ç¢ëñí, ä¢ðñë¢ëã÷ èñêóññòâä òååãèí óëñ èê êåç³í³ñ àâí èê ýðäìò³ éîâñèíü ìåä¢ëš, á³³ñí öàãèí ´â³ðöë³ òåð àâúÿñìóäûã íåãä¢ëš ´äã³ öàãà ¢éíðò³í ¢ëä³ñèíü ñ³³í³ð ìåäš àâõä ä³êí íåã ñîœñõâð ìåä¢ëâ. Òåðíü "Êàëìûêèÿ" ÐÈÀ-í äåãòðèí ºàðöèí àõ ðåäàêòîð Äàíàðà Äîðäæèåâà êåñí ñîœñõâð. Äàâñí çóí šèëë³ Äàëà ëàìèí ýë÷ Àãâàí Äîðäæèåâ õàëüìã òååãò èð³ä, ñåë³ä³ð çàðºëò êåš³º³ä, ýêèííü ºàð äååð ñóóñí áè÷êí ê´â¢ ¢çí³. Í¢äíü òóññí ê´â¢íä áóðõ çàëš ´ã÷. Õ´´ííü òåð ê´â¢í - Ãàððè Ðîê÷èíñêèé íåðò³ çóðà÷ áîëñìí. ¡¢ä³âðì¢äò³í äîðä áîëí äååä ¢çãèí ä¢ðñë¢ëëºí³ ÿíçèã ñ³³õí íèèë¢ëš, êåö¢ ã¢í óòõòà, ´œã ºàðàä á³³äã çóðãóä áè÷ñìí. Ñîâåòèí éîñíà öàãò øàšíà ó÷ð-óòõèíü á¢ò³ñí çóðãóä çóðñí ê´â¢íä òèèã³ä, îí÷ëš, äååäñ áóðõí õ³ë³š, áèëãèíü åâ³ñí áîëšàíà.
Êîíôåðåíö õîéð ´äð ê´äëâ. ªóðâí ñåêöèí ¢¢ëäâðò îëí íîìòíð, çóðà÷íð áîëí ìóçåéèí ê´äë³÷íð îðëöâ. Ò¢ð¢í ñåêöä Ãàððè Ðîê÷èíñêèéèí ¢¢ä³ã÷ ç´´ðèí, òåðíü êåëí-óëñèí èñêóññòâèí äåëãðëòä ÿìàðàí íèë÷³í ê¢ðãñí³ òóñêàð ꢢíäâð áîëâ. Ñåêöèí ê´äëìøèã Ñâåòëàíà Áàòûðåâà ºàðäâ. Õîéðäã÷ ñåêöä Õàëüìã Òàœº÷èí àõ áîëí äóíäûí ñóðºóëèí ñèñòåìä ñîéë áîëí ä¢ðñë¢ëã÷ èñêóññòâ ÿìàðàí îðì ýçëš³õèí òóñê òîîëâðàðí êîíôåðåíöä îðëöà÷íð õóâàëöâ. Ýíä áîëñí ꢢíäâðèã ïðîôåññîð Ðàèñà Äÿêèåâà çàëš äàâóëâ.
ªóðâäã÷ ñåêöèí ê´äëìøò îðëöñí íîìòíð ²ð³ñ³í áîëí Õàëüìãèí ìóçåéì¢äèí ¢¢ëäâðò, ä¢ðñë¢ëã÷ èñêóññòâèí ç´´ðèã îëíä ìåä¢ëš òàðõàëºíà 糜ãëëºí³ øèí òåõíîëîãèéèí òóñêàð ñîœñõâðìóä êåâ. Êåëí-óëñèí ìóçåéèí äèðåêòîðèí äàðóê Èðèíà Íîâîìëèíîâà ýí ñåêöèí ê´äëìøèã ºàðäâ.
Ðåãèîíìóä õîîðíäê èèì íîìèí-äàìøëòûí êîíôåðåíöñ òàâí šèëä íåã êåãäí³. Ãàððè Ðîê÷èíñêèéèí ìóçåé á¢ðä³õ ñåëâã ²³äðõí³ ýë÷, íîìò À. Êóðàïîâ îðóëš ´ãâ. Òèèì ìóçåéì¢ä øêîëìóäàð ñåêõë³ ñ³í áîëõèí òóñêàð ÷èãí êåëãäâ. Õàëüìãèí áèëãò³ ¢ðí³, ²ð³ñ³í óëñèí çóðà÷èí ¢¢ä³âðì¢ä öàãèí éîâóäò ÷èíð³í ãååëãî çóðà÷íðèã á³³òõ³, öóã êåëí-óëñèã íåãä¢ëš³õèã, ꢜêë ç´´ð áîëš öóã óëñò òóñëšàõèã ìåä¢ëš³í³.

Ãàëèíà ÕÅÉ×ÈÅÂÀ

Îäàõí, îêòÿáðü ñàðèí 2-ò, "ÌÐÑÊ Þãà" ÏÀÎ-í (Ðîññåòè êîìïàíÿ áàãìóäûí ìåäëä îðíà) Õàëüìã ôèëèàë 2018-2019 šèëèí íàìðèí-¢âëèí êåìä ê´äëõä áåëí áîëñíà òóñê àêò àâñí áîëäã. Êîìïàíü èê äààâðòà êåìä áåëäëºí³ öóã òåõíè÷åñê áîëí á¢ðä³ìšèí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä ê¢ö³ñèã ýí äîêóìåíò èòê¢ëš³í³.
Íàìðèí-¢âëèí êåìä Õàëüìã ôèëèàë áåëí áîëñíà òóñê àêò áè÷¢ëñí³ óðäàñíü èê ÷èíðò³ ê´äëìø êåãäñìí. Ýííü ýëåêòðîê¢÷³ð òåòêëºí³ êåðãèã óëì èê³ð ´´äë¢ëõ ê¢ñëò³º³ð ºîëëã÷ ïðîèçâîäñòâåíí ïðîãðàììñ áîëí ä³ê³ä íåìð êåðã-¢¢ëäâðì¢ä ê¢ö³ñí áîëäã. ÌÐÑÊ Þãà Õàëüìã ôèëèàëûí ñïåöèàëèñòíð 2 ì蜺 ºàð äóóíà ýëåêòðîê¢÷í³ ëèíèéñèí, 500 ºàð òðàíñôîðìàòîðí ïóíêòñèí ÿñâð êåñìí, 15,5 ãà àºàðèí ëèíèéñèí õàðšàõ çîíìóäûã öåâðëñìí.
"²ìòèã áîëí ïðåäïðèÿòüì¢äèã èöãò³º³ð, äààâðòàºàð ýëåêòðîê¢÷³ð òåòêëºí ýíòí ìàíà ºîë ê¢ñë, ºîë êåðã ì´í. Êîìïàíÿ Õàëüìã ôèëèàë àâñí äîêóìåíò ÿñâðèí ïðîãðàììèí öóã êåðã-¢¢ëäâðì¢ä ê¢öö êåâ³ð áîëí ´´ä³í ¢çìšò³º³ð ê¢ö³ãäñèã, ¢âëèí êåìä ýäë³÷íðèã òàñðõàí óãàºàð ýëåêòðîê¢÷³ð òåòêëºí³ ò´ë³ ìàäíä öóãíü á³³õèã èòê¢ëš³í³",- ãèš "ÌÐÑÊ Þãà" ÏÀÎ-í ãåíåðàëüí äèðåêòîð Áîðèñ Ýáçååâ òåìäãëâ.
Àþë ó÷ðõëà îëçëõ îáîðóäîâàíÿ ê´ðœ á³³í³, çåòêðò³ éîâäë ó÷ðõëà 14 äèçåëüí áîëí òîñí-ò¢ë³º³ð ê´äëäã ñòàíöñ áåëí. Ê´äë³÷íðèí ³³ìøã óãà á³³äë òåòêõèí ò´ë³ä êèèòí òààëä ê¢ö³äã ê´äëìøèí îí÷èí òóñêàð ö³³ëºâð ´ããäâ, êåðãò³ äàìøëòûí çàíÿòüñ á¢ðä³ãäâ. Öóã ê´äë³÷íð êèèòí³ñ ãåòë¢ëäã îíö ýâ-àðºàð áîëí øèøëœ õóâöàð òåòêãäâ.
Ê¢¢êä³í àñðäãî óëñ
çàñãëà õàðºíà
Îäàõí Ýëñòä ¢ðíä³í àëèìåíò ´ãäãî çàëó çàðºèí ïðèñòàâìóäàñ òåðç³ð ºàðàä çóëõàð ñåäâ. Ýí éîâäë áàëºñíà 1-÷ ìèêðîðàéîíä á³³õ îáùåæèòüä ó÷ðâ. Ýí 35-òà çàëó õ´ ì´ñò³ ¢ðí³ííü òóñêàð ìàðòš, ä´œ áîëšàõø. Àøòíü àëèìåíòèí 70 ì蜺í àðñëœãà ´ðí õóðš. Çàëó õîéðäàä ãåð àâ÷, ãåðãò³º³í áàëºñíà îáùåæèòüä á³³äã÷í. Ýëñò áàëºñíà çàðºèí ïðèñòàâìóäûí 2-÷ òîéãòà ³œãèí ê´äë³÷íð ýí¢í³ õàéãàð èð³ä, õîðàºèííü ¢¢äèíü öîêõëà, çàëó òåðç³ð ºàðàä 㢢õ³ð ñåäâ. Áîëâ ïðèñòàâìóä ÿìàðàí ààëü ºàðºõèíü ìåä³ä, ñàã á³³š, ýí¢ã á³ð³ä àâ÷. Òåð ´äð áèéäíü çàëóã ê¢÷³ð çàðºèí ïðèñòàâìóäûí öåðãëëò¢ð àâ÷ èðâ. Óðäíü ýí àäìèíèñòðàòèâí äààâðëà õàðºóëãäñí áèë³. Îäà áîëõëà ýí¢í³ òóñò óãîëîâí êåðã-¢¢ë á¢ò³õèí ò´ë³ ìàòåðèàë áåëäš³í³. Òåìäãëõä, ýí šèëèí 8 ñàðèí ýðãöä àëèìåíò ´ãäãî 145 ê¢í àäìèíèñòðàòèâí äààâðëà õàðºóëãäâ, 37 ê¢í - óãîëîâí äààâðëà.
Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ

Îäàõí Ýëñòä, ²ð³ñ³í íîìèí àêàäåìèí Õàëüìã íîìèí öóòõëœä "Õàëüìã êåëí-óëñèí îí÷òà òîîò" ("Ýòíè÷åñêèå ìàðêåðû êàëìûêîâ") ãèäã ìàíà ´âêíðèí šèðºëèí òóñê ñîíüí äåãòð áàðàñ ºàðâ. Ýí îí÷òà éîâäëä íåð³äñí ꢢíäâð ÐÈÀ "Êàëìûêèÿ" 糜ãëëºí³ àãåíòñòâèí ãåðò áîëâ, òåð¢íä ÐÀÍ-à ÊÍÖ-í äèðåêòîð Âèêòîðèÿ Êóêàíîâà, íîìèí öóòõëœãèí ê´äë³÷ Òàòüÿíà Øàðàåâà áîëí òàœº÷èí Òîëºà÷èí ìåäëä á³³õ õàëüìã êåë äåëãð¢ëëºí³ îëíà îðãàíèçàöèí àõëà÷ Àðñëàíã Ñàíäæèåâ îðëöâ.
- Õàëüìã óëñ êåç³ ÷èãí ýâð³ííü óœã-òîõìäàí, ´âêíðò³í èê îíüãàí ´ãäã á³³ñìí. Éîñòà õàëüìã ê¢í äîëàí ¢é³í ìåäõ ç´âò³ áèë³, òåð ìàíà êåëí-óëñèí ýòíè÷åñê ñîéëûã õàäºëõ êåðãò³ ãèš Òàòüÿíà Øàðàåâà ꢢíäâðèí ýêëö³ð êåëâ. Òåð òîîä õ¢ðìèí àâúÿñèã îäà ÷èãí öóãòàí ê¢ö³í³. ¡ëã¢ðíü, ³ìä õ´ ꢢêí³ îðñí øèí ´ðê-á¢ëä àâ÷ èðõë³, òåð õ´´ã ñàðäàí á³ðëãî, ìàõ-ø´ë ê庳ä ýäëõ êåðãò³, òèèãõë³ ê¢¢êí³ êèøãíü áàòðš, øèí ´ðê-á¢ëíü ìàëàí, ç´´ð³í èêä¢ëš á³³õ ãèš íîìò òåìäãëâ.
"Õàëüìã", "óëàí çàëàòà" ãèäã ýòíîíèìñ êåç³ ¢¢äñìá? ߺàä îäà "óëàí çàëàòà", "óëàí çàëàòíð" ãèš êåëš³õìá? Òåð óëàí çàëàºàí ´ðãí (ïîäáîðîäîê) ê¢ðòë óíšóëš áîëøãî ãèš êåç³í³ ÿºàä êåëš³ñìá? Àëüäàñ òåð ¢ãì¢ä óœã-¢íäñ³í àâ÷àõìá?
Äåãòðèí õîéðäã÷ ³œãä ñîéëûí îí÷òà òîîòûí, ìàðêåðèí òóñêàð êåëãäš³í³, õàìãèí ò¢ð¢íä õîò-õîîëä, ãåð-ᢢðò, õóâöíä ÿìàðàí àâúÿñ á³³ñí³ òóñêàð. Êåç³í³ õàëüìã ãåð ò´ãðã, áóëœ óãà á³³ñìí. Òåã³ä îäà öàöë êåõë³, ö³³º³ñí, ³ðê³ñí ÿºàä áàðóí áóëœ òàë öàöšàõìá? Êåç³í³ òåð ºàçðò áóðõí-ø¢ò³º³í ò³âš³ñìí, òåã³ä áèäí öàöë êåõë³ òåð ºàçðèã éè뺚, áóðõíäàí äååš ´ðãš³õèí òåìäã ì´í.
Òåð ìåò õîò-õîîëä áàñ êåñã îíö òîîò á³³í³. ¡ëã¢ðíü, äîòð ÷àíõëà, ç¢ðêèíü ꢢêä óëñò, á´´ðèíü çàëó óëñò, ê´â¢äò ´ãäã áîëí êåñã íàíü ÷èãí çàœøàë á³³ñìí. Ìàíà êå糜ê ýëíöã-õóëíöã ´âêíð àœºó÷ëšàñí öàãàñ àâí òåð àâúÿñ ¢ëäñìí.
Öààðàíäíü ýí èê ÷èíðò³ äåãòðò õàëüìãóä õîîðíäàí àðâí, ò´ðë, òîõì ãèš õóâàãäšàñìí, òåð òîîä îòã-íóòãèí áàãèã òåð þìí ìåä¢ëš³ñìí, ò¢¢í³ñ áè÷êí áàãèã ÷èãí éè뺚 ´ã÷³ñìí, òåð òîîä ´´ðõí ýëãí-ñàäàí. Íåã ºàçðà, íåã òîõìà óëñ õîîðíäàí áàò çàëºëäà á³ðš³ñìí, íåã-íåãíä³í ä´œ áîëšàñìí, òåðíü áàñ ýäí³ áóðõí-øàšíëà, àâúÿñëà, óõàí-ñåäêëë³, êåëš-íåð³äš áîëøãî õóó÷í òîîòëà ÷èãí çàëºëäàòà.
Êåç³í³ îòã-³³ìã¢ä³ð ì´ðíä îíö ýâð³ííü òàìº äàðäã á³³ñìí, òåã³ä àëüê ºàçðàñ ê¢í èðñèíü òåð òàìºèíü øèíšë³ä äàðóíü ìåä÷êäã á³³ñìí. Îíö àðâíà, ò´ðëèí, òîõìà óëñò ä³³í³ á³ðëä³íä õ³³êðäã îíö ¢ãì¢ä áàñ á³³ñìí, òåð àõðõí ¢ã³ð íåã òîõìà óëñ áàñ íåã-íåã³í îëš àâ÷àñìí.
Õ¢ðì êåõë³ ´ëãö á³ð¢ëš ´ãäã, òåð þìí êåñã ³³ìã³ð, òîõì-ò´ðë³ð éèëºâðò³ áîëäìí, òåð¢ã áàñ ìåäõ êåðãò³ á³³ñìí, îäà ê¢ðòë òåð àâúÿñ ê¢ö³ãä³ä á³³í³.
ªóðâäã÷ á´ëãä òåð õàëüìã óëñèí àâúñèã áàã-áàãàð õóâàš, òåäí óœã-¢íäñ³í àëüäàñ àâ÷àõìá ãèñí ö³³ëºâð ´ããäš³í³. Òèèì êå糜ê àâúÿñ ò´ðñêí ñîéëäàí èòêëò³ óëñèí ê¢÷í-÷èäë³ð îäà ê¢ðòë õàäºëãäšàíà, õàëüìã ñîéëûí ò´ë³ òåð òîîò èê ÷èíð 碢š³í³, òåã³ä áàº÷óäò òåð óóðõàí ñàœãèí ç´´ðèí òóñêàð äàðó-äàðóíü òîäëóëàä, òåäí³ ò´ðñêí÷ ñåäêëèíü áàòðóëõ êåðãò³ ãèš íîìò Ò.Øàðàåâà òîîëâðàí êåëâ.
Çóã òèèãõë³ áàº÷óä ýâð³ííü àðâíà, ò´ðëèí, òîõìèí òóñêàð ìåäš àâõàð ñåäõ, àõ ¢éèí óëñò ìàíà ³³ìã ÿìàðàí ºàçðò á³³ë³, àëüä í¢¢š éîâëà, þí òåäí³ñ ¢ëäâ ãèš ñóðâðàí ´ãõ. Òîõì áîëºíä ýâð³ííü áóðõí, ø¢ò³í á³³ñìí, òåð¢ã áàñ îíö çîêàëàð, ´œãèíü áîëí òîîºèíü ê¢ö³š ¢¢ä³š³ñìí.
- Ýí ñîíüí äåãòðèí òèðàæíü çóã 300 ýêçåìïëÿð áîëšàíà, òåð¢ã áèáëîòåê³ð òàðõàºàä, ¢ëäñèíü õóëäõâèäí, ìàíà èíñòèòóòä àâ÷ áîëšàíà. ¡ííü äåã³ä èê áîëøãî. Ýí äåãòðèã áàº÷óä óìøàä, ýâð³ííü òîõìà, òàœº÷èí, îðí-íóòãèí òóóšèã ¢íëš ê¢íäëäã áîëõìí. Òàòüÿíà Øàðàåâà èê ê´äëìø ê¢ö³ñìí, êåñã ðàéîí ýðã³ä, òåð õîâð òîîòûã éè뺚 àâàä, øèíšë³ä äåãòð³í áè÷ñìí, - ãèš ÊÍÖ-í äèðåêòîð Âèêòîðèÿ Êóêàíîâà êåëâ.
Ýí äåãòðèí ÷èíðèíü îëíà îðãàíèçàöèí àõëà÷ Àðñëàíã Ñàíäæèåâ ´´ä³í³ð ¢íëâ. Òèèì äåãòðèã áèäí êåñã³ñ íààðàí ê¢ë³š³ë³âèäí. Ýëñòä 1-÷ ìèêðîðàéîíä ò³âñí òàíêèí áóìáèí ´´ð ²ð³ñ³í áîëí Õàëüìã Òàœº÷èí ñóëäàí áîëí ¢ëì³ óãàºàð á³³ëºí³ ò´ë³ 400 šèëèí òóðøàðò íîîëäšàñí õàëüìã ä³³÷íðò ìåìîðèàë òîãòàãäõ, òåíä õàëüìã óëñèí öóã îòã-³³ìãèí íåðí îíö áóìáä îðóëãäõ ãèš Àðñëàí Áàìáàåâè÷ çààâ.
Òèèì õîâð, õàëüìã óëñò ´´ðõí ò´ð³ð êåç³í³ îëíà ¢¢ëä³÷ Íîìò Î÷èðîâ, õ´´ííü áàº-áè÷êí³ð Öåðí- Äîðš Íîìèíõàíîâ, Àíäðåé Ìèòèðîâ, Ãåííàäèé Àâëÿåâ áè÷ñìí, Ñîâåòèí éîñíà šèëì¢äò ýí ò´ðò îíüã èê³ð ´ããäš³ñìí óãà, ýâð³ííü êåëí-óëñàí ´ðãõ³ð á³³í³ ã躳ä òèèì øèíšëëòä èê³ð ç´â ´ã÷³ñìí áèø. Çóã ´äã³ öàãò òèèì ñ³í òààë òîãòàãäàä, ìàíà ´âêíðèí öåöí óõàã àâúÿñèã óëì äèãò³-òàãòàºàð, ó÷ð-óòõèíü, óõàí-òîîëâðèíü ìåä³ä øèíšëš áîëõìí. Ò¢ð¢í áàò èøêäë ìàíà ´âêíðèí ç´´ð õàäºëõèí ò´ë³ êåãäâ. Óëì ã¢í, ´ðãí øèíšëëò ìàíà íîìòíð îëí ³ìòíä áåëãëõ ãèš í³³ëš áîëšàíà. ²ìòí ÷èãí ´âê-ýöêíð³ñ ìåäñ³í íîìòíðò ö³³ëºš áàñ ýí ê´äëìøò èê ò³âö³í îðóëàä á³³õ.
Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

Îêòÿáðèí 5-ä ìàíà îðí-íóòãò áîëí òàœº÷ä áàãøèí ¥äð òåìäãëí³. Öóã ñóðºóëü÷íð áîëí îþòíð ýí ´äð äóðòà áàãøàí é´ð³š öåöã¢ä á³ð¢ëí³, á¢ë³í ¢ã³í êåëí³. Ìàíà òàœº÷ä êåñã ì蜺í áàãøíð äóíäûí øêîëìóäò, áè÷êä¢äèí ñàäìóäò ê´äëš ñóðºóëü÷íðò áàò ìåäðë ´ãí³.
Îäà áàãøíð êè÷³ëì¢äò³í èíòåðàêòèâí ñàìáð, êîìïüþòåðì¢ä, ýëåêòðîíí ó÷åáíèê¢ä îëçëíà, òåã³ä ñóðºóëü÷íð êåñã ñîíüí òîîò äàñš ÷àäíà, áàãøèí ¢ãèã îíüãàí ´ã÷ ñîœñíà. Òèèì øèí òåõíîëîãèéñèã ´ðã³ð îëçëäã áàãøíð áຠáèø, òåäí³ñ ç³ðìäíü "Õàëüìã Òàœº÷èí à÷òà áàãø" ãèäã ´´ä³í íåðí îäàõí 碢ëºãäë³.
Òåð òîîä Ãîðîäîâèêîâñê áàëºñíà 1-÷ òîéãòà øêîëûí áàãø Íàòàëüÿ Âëàäèìèðîâíà Áóðèíîâàä, Ýëñòèí ëèöåéèí áàãø Âèêòîðèÿ Èâàíîâíà Áåéä, Ëàãàíü áàëºñíà 3-÷ òîéãòà øêîëûí áàãø Àííà Äæèìáååâíà Äîðäæèåâàä, ¡ñòèí ðàéîíà Öàºàí Àìíà 2-÷ òîéãòà äóíäûí øêîëûí áàãø Âåðà Î÷èðîâíà Òåëüìååâàä, Ñàðïàí ðàéîíà Øàðíóòà äóíäûí øêîëûí áàãø Àíàñòàñèÿ Âàñèëüåâíà Äàâàåâàä áîëí íàíü ÷èãí êåñã áàãøíðò ´´ä³í íåðí 碢ëºãäâ.
Áàãøèí ê´äëìøèí òààëûã ÿñðóëõèí ò´ë³ êåñã øêîëìóäò êàïèòàëüí ÿñâð êåãäâ, ñïîðòçàëìóä ÿñãäâ. Ïðèþòíà, Õàð ºàçðà, Ñàðïàí áîëí íàíü ÷èãí ðàéîäò òèèì èê ÷èíðò³ ê´äëìø ê¢ö³ãäâ. Øêîëìóäûí òààë öààðàíäíü ÷èãí ÿñðóëãäàä á³³õ, øèí øêîëìóä Ýëñòä, Òðîèöêä áîëí íàíü ÷èãí ñåë³äò ýäëâðò îðóëãäõ.
Òèèì òààëä ñóðºóëü÷íðèí ìåäðë ÷èãí ´ñ³ä éîâíà, ýäí³ñ êåñãíü òàœº÷èí îëèìïèàäò îðëöíà, íåã ¢ë¢ ýêëö êëàññèí ñóðºóëü÷íð îðñ êåë³ð, ýñâ³ð áîëäã îëèìïèàäò Ýëñò³ñ áîëí ðàéîäàñ, õîë áè÷êí ñåë³ä³ñ ÷èãí èðš îðëöíà, òèèãš ýäí ìàðºëääãèã, ìåäðë³í ¢ç¢ëäãèã äàñíà. Àõ êëàññìóäò áîëõëà ýñâèí îëèìïèàäò Ýëñòèí ëèöåéèí, îëí ïðîôèëüò³ ãèìíàçèí, êëàññè÷åñê ãèìíàçèí ñóðºóëü÷íð éèëºðš ´´ä³í îðì ýçëí³.
Ýäí³ñ Ëàãàíÿ, Õàð ªàçðà, Ãîðîäîâèêîâñê, Ïðèþòíà, ßøàëòàí, ßøêóëèí, Ñàðïàí áîëí íàíü ÷èãí ðàéîäûí ñóðºóëü÷íð àðä ¢ëäõø, òåã³ä í¢¢ðëã÷ îðì ýçëõèí ò´ë³ ìåé³ðêëºí ÷èíâðò³ áîëíà. Òèèì òààëûã öààðàíäíü äåëãð¢ëõ êåðãò³, ñåë³í³ ñóðºóëü÷íð Ýëñòèí øêîëìóäûí ýë÷íðë³ ³äë³ð îëèìïèàäìóäò í¢¢ðëã÷ îðì ýçëõèí ò´ë³ ³äë ýâ-àðº ýäëš ä´ðëäõ éîñòà. Ýí¢í³ ò´ë³ Èíòåðíåòèí, äèñòàíöèîííí ñóðºóëèí áîëí íàíü ÷èãí ýâ-àðºèã ´ðã³ð îëçëõìí.
Òàëäàí ÷èãí ïðåäìåòñ³ð, òåð òîîä ºàçàäûí êåë³ð, òóóšàð, ç´â-éîñíà, òàœº÷èí ñóðºóëü÷íð ã¢í ìåäðë ¢ç¢ëš òàœº÷èí áîëí Öóã³ð³ñ³í îëèìïèàäìóäò í¢¢ðëã÷ îðì ýçëí³. Ýí òóñò Öóã³ð³ñ³í ýêîëîãèéèí îëèìïèàäò í¢¢ðëã÷ îðì ýçëäã Öàºàí Àìíà ãèìíàçèí ñóðºóëü÷íðèã íåð³äš áîëõìí. Îëí šèëèí òóðøàðò áèîëîãèéèí áîëí ýêîëîãèéèí õàëõàð ã¢í ìåäðë ñóðºóëü÷íðòàí äàìøëòòà áàãø Íèíà Î÷èðîâíà Õîäæàåâà ´ãí³, ýäí³ñ õàìãèí áèëãò³ºèíü ø¢¢š àâàä îëèìïèàäò áåëäí³. Òèèì áàãøíð ìàíà òàœº÷ä áຠáèø.
Òåã³ä ÷èãí áàãøèí òîîìñð ´äã³ öàãò ´ñ³ä-´ðãš³ä éîâíà, ýäí³ íèë÷³ð øêîëàí ò´ãñ³ñí ꢢêä-ê´â¢ä ìàíà îðí-íóòãèí õàìãèí èê òîîìñðòà âóçìóäò ñóðºóëüä îðíà. Ýäí³ð áàãøíðíü, ýê-ýöêíü áàõìš êåí³. Îäà íåìð ñóðºóëèí ó÷ðåæäåíüñ áè÷êä¢äèí îëí ç¢ñí áèëã-ýðäìèíü äåëãð¢ëëºí³ ¢¢ëäâðèã ñ³í àøòàºàð ê¢ö³í³.
¡ëã¢ðíü, Ýëñòèí "Áè÷êí Ýéíøòåéíì¢ä" ãèäã êëóáä áè÷êä¢ä ðîáîòîòåõíèê, ïðîãðàììèðîâàíü, àíãëü êåë, õàëüìã êåë, äó, áè áîëí êåñã íàíü ÷èãí ýðäì³ð ìåäðë³í 㢢ä¢ëí³. Ýäíèã äàìøëòòà áàãøíð äàñõíà. Ðîáîòîòåõíèê³ð ýíä ñóðäã çóðºàòà-äîëàòà áîëí òåð¢í³ñ àõ áè÷êä¢ä èê ê¢ö³ìš á³ðí³, îäàõí Àìåðèêä áîëñí ìàðºàíä ýäí ò¢ð¢í îðì ýçëš äèèë³÷íðèí ´´ä³í íåð 碢š, ²ð³ñ³í áîëí ìàíà òàœº÷èí íåðèã äåëê³ä òóóðóëâ.
Ñóðºóëü÷íðèí òîíü øêîëìóäò šèë èðâ³ñ ´ñ³ä éîâíà, òåð òîîä òàëäàí ðåãèîíìóäàñ ³ìòí õ³ð¢ òàœº÷äàí èðš³í³, íåãäã÷ êëàññò îðäã áè÷êä¢ä áàñ íåìãä³ä á³³í³. Òåðíü áàéðòà éîâäë. Îäà öóã áè÷êä¢ä ñàäò îðíà, òåã³ä öààðàíäíü ÿñëüä îðõ íèëõäèã îðìàð òåòêõ êåðãò³, îäà òèèì òààë ê´äëìøò³í ºàðºõàð ñåäš³õ ꢢêä óëñò òîãòàãäšàíà. Ìàíà òàœº÷ä Ýëñòèí ñàäèê¢äò íåìð ãåðì¢ä òîñõãäàä, òåíä ÿñëüìóä á³³ðøë¢ëõ³ð á³³í³. Òèèì òîñõëò îäà éîâóä àâ÷àíà.
Ìàœºäóð, îêòÿáðü ñàðèí 5-ä, öóã áàãøíð ýâð³ííü ñ³í ´äð³í òåìäãëõ, ýäíèã ñóðºóëü÷íðíü, ýëãí-ñàäíü é´ð³õ. Áèäí áàñ ìàíà ê¢íäò³ áàãøíðèã é´ð³š, îëíà òîîìñð ýçëš, ñóðºóëü÷íðòàí áàò ò¢øã áîëš èê ê¢ö³ìš á³ðš éîâòí ãèš äóðäšàíàâèäí.
Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

Øèäð ìàíà òàœº÷ä ÷èíðò³ íåã éîâäë áîëâ. Òåðíü Ìàíšèí Àðêàäèéèí "Êàëìû÷êà" ãèäã ìþçèêë-îïåðèã îëíà îíüãò òóñõàñí éîâäë. Õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð òóóëºñíà 75 šèë áîëšàõ ´´íä íåð³äñí îïåðò õàð ã´ð³ð ãåìø³ãä³ä, èê çîâëœëà õàðºñí ³ìòí íóòãàñí ñàëñí ºàøóòà öàãèã ÿºš äàâš ºàðñíà òóñêàð êåëãäâ. Ê¢÷ð-ê¢íäèã äààš ºàðõä ä´œ áîëñí Ñèâðèí ýãë óëñò ÷èãí òåðíü íåð³äãäâ. ×èê óõàòà áîëí ñåäêëò³ óëñ àëüä ÷èãí á³³í³. Ê´ãšìèí ýí ¢¢ä³âðèí ëèáðåòòî áè÷ëºíä ø¢ëã÷ Ðàèñà Øóðãàíîâà îðëöš, ê´äëìøèí èê çóóºèíü ê¢ö³ñìí.
Ñ¢ë šèëì¢äò õàëüìã ëèòåðàòóðò îðñí ýí ꢢêä ê¢¢í³ òóñêàð ö´í ¢ã áè÷õ³ð á³³í³âèäí. Õàìãèí ò¢ð¢íä éèð ò´ðñêí÷ ñåäêëò³ ê¢í ãèš òåìäãëõìí. "Öóñíä øèœãðñí êåëí" êåç³ áîëâ÷í äåâð³ä ºàð÷ èðäãèíü Ðàèñà Áàñàíãîâíàí ¢ëã¢ð äååð ¢çš áîëõìí. Þœãàä ãèõë³, ýí ò¢ð¢ë³ä îðñ êåë³ð áè÷äã áèë³. Ò¢ð¢í ø¢ëã 2009 šèëä áàðàñ ºàðëà. "Íåáåñíûé õóäîæíèê", "Ëþáèìàÿ íåáåñàìè" ãèš íåð³äãäñí áîëí íàíü ÷èãí õóðàœºóñò ø¢ëã¢äíü îðñìí.
Õàëüìã êåë³ð áè÷ñí ò¢ð¢í ø¢ëãíü "Òååãèí ãåðë" ãèäã æóðíàëä áàðëãäñí áèë³. Òèèã³ä ò´ðñêí êåë³ðí áè÷äã áîëñìí. Ò¢ð¢í ø¢ëãíü ñ´´º³ð óõàíäíü îðñí á³³š. Áîñàä, òåð ø¢ëã³í öààñíä áè÷³ä, áèéíü èê³ð àëœ áîëñí Ðàèñà àõäàí òåëåôîºàð šèœí¢ë³ä, òåð¢ã³í óìøš ´ãâ. "Ìèíè àõ þìàð èê³ð ´âðìš êåõø,- ãèš ø¢ëã÷ òåð êåìèã òîäëš êåëâ. - Ìèíè ø¢ëã áîëõëà òåð¢ã ³âð èê³ð ´âð¢ëâ". "Ààê, ìèíè ààê" ãèäã íåðò³ òåð ò¢ð¢í ø¢ëãò "Ààêèí îäàð ãåðëòñí à÷òà òåœãð¢ð õ³ë³š³" ãèñí ýêèí çààâð á³³í³. Òèèã³ä ç´â³ð íàñòà êåìë³íü ò´ðñêí êåëíü äîòðàñíü ºàð÷ èð³ä, ø¢ëã¢ä ÷ååšë³ä áè÷õäíü òóñòà áîëâ.
Ààêèí êåëñ³ð: "Òåð îäíà ãåðë
Ò¢ðñí ç¢ðêèíü ñåðã³õ
Îëí áóðõä áóóëºàä, Îëíä ò¢øã áîëõ"
- ãèñíü ÷èê áîëš ºàðâ. Àðâí ºóðâ ê¢ðñí íàñíäàí Ðàèñà ýê³í ãååñí á³³š. Òåð öàãàñ àâí ò´ðñêí êåë³ðí áè÷äã áîëñìí.
Óðäíü Ðàèñà Áàñàíãîâíà îðñ êåë³ð áè÷äã áèë³, ãèš äååð êåëë³âèäí. "Õàëüìãàºàð áè÷õ êåðãò³""- ãèš íàíä êåñãíü êåëäã áèë³. - Îäà áè ýâð³ííü êåë³ðí áè÷õë³ðí ³âð áàéðòà á³³í³â. ßìð áîëâ÷í êåëí ³ìä á³³õèí ò´ë³, êåë³í ìàðòóëøãîí êåðãò òåð êåë³ð ¢¢ä³õ êåðãò³. Òèèãõë³ ìàíà êåëí ìàðòãäøãî. Õàëüìã êåë³ð áè÷äã áàº÷óäûã ä´œíõ, óðìä ´ãõ êåðãò³, ãèš Ðàèñà Áàñàíãîâíà òîîëíà. - Îðñ êåë³ð áè÷äã ç³ðì õàëüìã áàº÷óä ò´ðñêí êåë³ð áè÷š ÷àäšàõøâ, ãèš èê³ð çîâšàíà. Áîëâ öóñíä á³³õ êåë³í äàñš àâõ êåðãò³. Áè áàñ áè÷äãî áèë³â. Áîëâ îäà ø¢ëã¢ä ÷èãí, êåëâðì¢ä ÷èãí áè÷í³â".
Òàëäàíàð òîîëäãíü ÷èãí á³³í³."Ðàÿ, þ õ³³š ÷è õàëüìãàºàð áè÷í³÷,- ãèš êåñãíü êåëâ. - Îðñàºàð áè÷õë³ðí îëí ê¢í áè÷ñèã óìøõ, îëí óìøà÷íð ÷èíè íåð ìåäõ. Õàëüìã áèø ê¢í ìèíè ñåäêëèì ìåäøãî. Õàëüìã êåëí ãèäã ýí ìèíè šèðºëì, ñåäêëì, ç¢ðêì".
"Ýâð³ ò´ðñêí êåë³í ä´œíòí, õàëüìã êåë³ðí áè÷òí" - ãèš Ðàèñà Áàñàíãîâíà øèíêí ýêë³ä áè÷äã áàº÷óäò ñ¢â-ñåëâã ´ãí³.
ºàøóðàä, àðàºàí çóó÷êàä,
ºóíäëòà õ´â³í ýäë¢â.
¥âêíðèí ç´´ð îëçëõàð
¥ëã³í êåëíä îðóâ.

Äàëà ºàçð ýðã³ä,
Äóðòà - äóðãîã ýäë³ä.
Õ³³ðò³ õàëüìã êåëíä³í
Õ³ð¢ èðñíä³í õàíšàíàâ"
- ãèš ø¢ëãòíü êåëãäš³í³.
¥äã³ öàãèí áàº÷óä ýâð³ ò´ðñêí êåë³í ñåðã³õ ñàíàòà. "dzðìä³í ºàçà õàëüìã êåë³ð ꢢíäš³äã áàº÷óäûã ñîœñõëà ñåäêëì ³âð áàéðëíà, - ãèñí òîîëâðàðí Ðàèñà Øóðãàíîâà õóâàëöíà.- Áîëâ êåìð ºàë ïàäðõëà, òåð¢íä ò¢ë³ ´ãõ êåðãò³. Ýñ ãèš ºàë á´êõ.Òèèã³ä ýí áàº÷óäûí öåâð ñ³³õí ñàíàí áè÷³ á´êòõ³!".
Ìàíà õàëüìã óëñ ýâð³ òóóšäàí êåä¢ çîâëœ, àþë ¢çñí áèéèíü îäà÷í ³ìä éîâíà. Õàìãèí ºàøóòà, ê¢íä òóóšèí õàëõ Ñèâðèí òóóâð áîëšàíà ýí ò´ðò áè÷³÷ Øóðãàíîâà áàñ îíüãàí ´ãâ.
Ç¢¢ñí 碢äíäì ´äð ´íš³ä,
Çîâëœãòàí äààãäñí óëñ èðí³.
Õóâöíü Ñèâðèí öàñàð ãèëâêí³,
Õ´´òê³í ñàíòí, - ãèš êåëš³í³.
"Òååãèí ãåðë" æóðíàëä Ðàèñà Øóðãàíîâàí "Á¢ë³í áîäíöã" ãèäã Ñèâðèí òóñê êåëâð áàðëãäñí á³³í³. Òåð¢íä Áàñœ ê´â¢í áàìá öåöã¢ä öàñí äååð çóðàä á³³í³. ¥´ðíü ñóóñí Ìóêóêà ä¢ ê¢¢êíü ýí ñ³³õí öåöã¢ä ÿìàðàí íåðò³â ãèš ñóðšàíà. Ýí ìèíè õàìãèí äóðòà êåëâð, ãèš Ðàèñà Áàñàíãîâíà êåëš³í³. Òåðíü áàñ ó÷ðòà. Ñèâðò á³³ñí öàãëà ýí¢í³ ýöêíü Áàñœ ä¢ ê¢¢êò³ á³³š. Òåð¢í³ íåðíü Ìóêóêà áèë³, õàðì ò´ðõä òåðíü Ñèâðò ñ³³º³í õ³³â. Òåð ºàøóòà öàãàí, òåíä õîðñí ýëãí-ñàäàí áè÷³ ìàðòòí ã躳ä ýí ¢¢ä³âðì¢ä áè÷³÷ áè÷â.
Ðàèñà Áàñàíãîâíà Ïðèþòíà ðàéîíä ºàðñìí. Àìðõàð ñåäõë³ðí Ìàíö ºîëóð ýí ºàðàä éîâíà. Ìàíö íóóðàñ õîë áèø ¡ëä÷í ãèäã ñåë³í á³³í³. Òåð ñåë³í ýí¢í³ ýöêèííü ºàçð. Ýí ºàçðò áè÷³÷ éèð äóðòà. Áè÷êí öàãò ýäí³ ´ðê á¢ë Ýëñò¢ð í¢¢š ºàðëà. Áîëâ ýöêèííü ºàçðèã äàœãèí ç¢ðêíä³í ýí á³ðí³.
Òàñðñí ¢ãì¢ä³ð áè÷ñí ø¢ëã¢ä,
Òàñðñí ìàõàð ÷ååšäì ´âäí³. ¥âêíð ìèíè Èšëèí ºîëä,
¥ðê³ðí õîéð ýðãä çîãñëà.

Òàñðàä õîë Ç¢íºàðàñ èðñí,
Òàðñí õàëüìãóä ºàçð õ³³â!
Òåäí³ çààãò - ¢ëä³ð à÷ëãäñí,
Ò¢ã÷ ¢ëä÷íð îðìàí ýçëâ.
Òèèã³ä ýâð³ííü ò´ðñêí ºàçðèí òóñêàð Ðàèñà Øóðãàíîâà áè÷š³í³. Ò´ðñêí÷ áîëñí äååð³í ´ð-š´´ëí ñåäêëò³ ýí ꢢêä ê¢í íàíü ÷èãí îëí áèëãò³. Ðàèñà Áàñàíãîâíà ñ³³õí çóðãóä çóðíà. Øàð áîëí íîºàí øèð³ð èê çóóäàí çóðãäñí çóðãóäíü ³ìòíä éèð òààñãäíà. Îð÷ëœãèí, øàšíà ò´ð³ð òåäí³ èê çóíü çóðàòà. Òåð çóðãóäûã õ³ë³õë³, ñåäêë àìðàä, ìóóðñí-çîâñí ìàðòãäíà.
Ò´ðñêí êåë³ðí ç´ðãëš áè÷³ä, Ðàèñà Áàñàíãîâíà îëí ¢¢ä³âðì¢ä á¢ðä³â. Ø¢ëã¢ä, êåëâðì¢ä áè÷ñí³ñí íàíü ïüåñì¢ä ÷èãí áè÷äã áîëâ. Èèã³ä Êåëí-óëñèí äðàìàòè÷åñê òåàòðò ò³âãäñí "Øóóãàí õàëüìã õîòíä" ãèäã íààäûã ýí áè÷â. Äååð êåëãäñ³ð îïåðèí òåêñò áè÷ëºíä ÷èãí áèëãò³ ýí ꢢêä ê¢í îðëöâ. Ëèòåðàòóðèí îëí ç¢ñí ÿíçèã ìåäš àâ÷, ¢¢ä³âðì¢ä áè÷õ³ð Ðàèñà Áàñàíãîâíà øóíšàíà.

ŠÈЪËÈÍ Êåðìí
Ðàèñà Øóðãàíîâàí çóðñí çóðã.

"Êàëìûêèÿ" ÐÈÀ-ä áîëñí ïðåññ-êîíôåðåíöä "Áàìá öåöã" àêàäåìè÷åñê ãîñóäàðñòâåíí äó-áèèºèí àíñàìáëèí õóäîæåñòâåíí ºàðäà÷ Âàëåðèé Ýðäíèåâ áîëí àíñàìáëèí äóó÷ Äèàíà Áîñõîìäæèåâà èðâ. Ìëä áîëšàõ òåëåâèçèîíí íàðò-äåëê³í ôåñòèâàëüä Äèàíà Áîñõîìäæèåâà îðëöšàíà. Ýí éîâäëûí òóñêàð ꢢíäâð áîëâ.
Áèëã-ýðäìèí ôåñòèâàëüìóäò áîëí ìàðºàñò îðëöëºí àðòèñòíðèí ´ñëòä, äàìøëò õîðøàš àâëºíä òóñëäãèí òóñêàð àíñàìáëèí ºàðäà÷ Âàëåðèé Ýðäíèåâ êåëâ. Êîëëåêòèâ Äèàíàí øèèäâðèã ä´œí³ä, ôåñòèâàëüä îðëöõäíü òóñëñìí. Áèèºèí áîëí äóóíà õàëõàð ò´ëšõä àðòèñòíðòàí êîëëåêòèâ äàœãèí êèëìš³í ´ãí³.
Äèàíà ýí ìàðºàíà òóñêàð óðäíü ñîœññí áèë³. Áîëâ òåð¢íä îðëöõ ñåäêë ¢¢äõë³, ø¢¢âðèí öàãíü ìàðò ñàðä äàâš îäñí áîëâ. Òåã³ä Äèàíà ç´ðãë³ä, ìàðºàíà õàéãàð îðëöõ ñåäêë³í ìåä¢ëš áè÷â. Âèäåî ´ã¢ëòí ãèñí õ³ð¢ èðâ. Òèèã³ä òåð öàãàñ àâí Äèàíà áåëäâ. Àðòèñòêèí ñåäâ³ðèã Âàëåðèé Áîðèñîâè÷ ä´œí³ä, Äèàíà Ìëóð ºàð÷ éîâàä, ôåñòèâàëüä îðëöâ. Îäà ôåñòèâàëèí õîéð äåâñœãíü äàââ. Õàëüìã êåëíä îð÷óëõëà, "Ìëûí áèëãòíð" ãèš òåð òåëåìàðºàí íåð³äãäí³. Ìëûí òåëå¢çë³ð ¢ç¢ëãäí³, òåã³ä ìàðºàíà éîâóäëà îëí óëñ òàíüëäíà. Õàëüìã äóó÷ ²ð³ñ³í íåðí äååð³ñ ýí ìàðºàíä îðšàíà. Ò¢ð¢í äåâñœãä Äèàíà "¡ñí³ ãèëãð" ãèäã îëí-³ìòí³ äó äóóëñí áèë³. ªîëüøã ñ³³õí ꢢêí³ òóñê ñåðãëœ äóí æþðèí ÷èãí, îëí õ³ë³º³÷íðèí ÷èãí îíüãèã àâëâ.
Ýí äóí ÿºš äóó÷èí ðåïåðòóàðò îðñì ãèõë³ èèì áîëš ºàðâ. Âàëåðèé Ýðäíèåâèí êåëñ³ð, îëí-³ìòí³ ýí äóóã Âàëåíòèíà Ãàðÿåâà áຠöàãòàí äóóëš éîâñìí. Öàã äàâàä, Âàëåðèé òåð¢ãèíü òîäëàä, äóóíà ¢ãì¢äèã õ³³º³ä áè÷š àâàä, òèèãõä àíñàìáëüä ê´äëš³ñí Ýðâåíà Îðãàåâàä äóóëòõà ãèš ´ãñí á³³š. Äóóã Ýðâåíà äóóëš éîâëà. Îäà àíñàìáëèí õîð ýí äóóã äóóëíà. Íàðò-äåëê³í òåëåâèçèîíí ìàðºàíà ä´œã³ð äóí îäà Ìëä ÷èãí òåìäãò³ áîëâ.
Èèã³ð³í Äèàíà ò¢ð¢í áîëš Ãíåñèí³õí³ íåðò³ èíñòèòóòä ñóð÷àõäàí îäñí áèë³. ¥ð³ë šèëä³í òàëäàí ºàçðò ñóðõ øèøëœ ïðîãðàìì èíñòèòóòä á³³ñìí. Äèàíà Ìëä îäàä, òèèã³ä ´ð³ë šèëä³í ê´ãšìèíü, äóóºèíü, íåã ¢ë¢ óò äóóºèíü äàññí áèë³. Òåð ñààìäàí Ìëä äóðàí ´ãñìí. Öàã äàâàä, ä³ê³ä òèèã³ð³í îäõëàíü ýí¢ã ¢¢ðì¢äíü òîñ÷ àââ. Õîòë áàëºñí éèð ñ³í êåâ³ð ´œã³í ñîëüñèã Äèàíà ¢çâ. Ñîéëûí šèðºë ýíä áóñëàä á³³í³. Îëí êîíöåðòì¢ä áîëíà, ñîíüí îëí óëñëà õàðºõ òààë ó÷ðíà. Áèëãò³ ê´ãšì÷íðèí áèëã-ýðäìë³ òàíüëäš, òåäí³ ñòóäüìóäò îäàä, ÿìàðàí ñ³í îáîðóäîâàíü òåäí îëçëäãèíü, ÿìàðàí÷í äóóã áîëí áèèã òåäí ïðîôåññèîíàëüí ´´ä³í êåìš³íä áè÷š, îëíà îíüãò òóñõàäãíü ´âðìšò³.
Îäà Äèàíà òåëåìàðºàíà ä³êí õîéð äåâñœäíü îðëöõàð áåëäš³í³. Ìë ê´ãšì÷èí äó äóóëõìí. ijê³ä áîëõëà øèí šèëë³ èðëöõ äó áåëäõ äààëºâð ìàðºàíà á¢ð䳺³÷íð ´ãâ. Øèí šèëèí òóñê äóóíà ¢ãì¢ä áè÷õèí òóñêàð äóó÷ Õàëüìã óëñèí ø¢ëã÷ Âåðà Øóãðàåâàëà ꢢíäñí á³³í³.
Ïðåññ-êîíôåðåíöèí òîâ÷ëã÷äíü Âàëåðèé Ýðäíèåâ àíñàìáëèí çóðàí òóñêàð êåëâ. Õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð òóóëºñíà 75 šèëèí ´´íä íåð³ä³ä, "Ïðåðâàííûé âàëüñ" ãèäã ïðîãðàììàí øèí³ñ ñåðã³õ³ð á³³í³. Øèí ïðîãðàìì áåëäãäš³í³. Êîëëåêòèâ Ìèíåðàëüíûå Âîäû áàëºñíä êîíöåðòàí ¢ç¢ëõ. Ìîñêâàä, Ðîñòîâä ÷èãí ê¢ðõ çóðàòà á³³í³.

Ãàëèíà ÕÅÉ×ÈÅÂÀ

Íàìðèí êåìä ´ðê-á¢ë áîëºí ¢âëä³í èäõ áîäíöã, 쳜ãðñ, øàð ëóó✠áåëäí³, õàâñòèã äàâñëš àâíà. Èèì àâúÿñ ñîâåòñê éîñíà öàãàñ àâí áàòðâ ãèš êåëš áîëšàíà. Òåð öàãò èê ìàøèä ñåë³ä³ð éîâàä, áîäíöã õóëääã á³³ñèã òîäëíàâ. ijê³ä ýêìäí çóí êèèë õàâñò õóëäš àâàä, áèäí òåð¢ã äàâñëàä øèëä ê庳ä, ¢âëèí äóóñí èääã áèë³âèäí. ¡âëä ìàíà ï´´ãðò áîäíöã, 쳜ãðñí, øàð áîëí öàºàí òîñí, õ³³ëñí õîðºí, äàâñòà ñààë ýëâã áîëäã áèë³. Îäà áîëõëà áàçðò ¢âë³ð ÿìàðàí ÷èãí òåìñ, çåð-çåìø õóëäš àâ÷ áîëõìí, òåã³ä êåñãíü óðäê öàãëà ³äë³ð äàëà òåìñ ýðò³ñíü õóëäš àâõø. Áîëâ àõ ¢éèí óëñ äàññàðí íàìðèí öàãò ¢âëä öóãèíü áåëäí³. Îäàõí áèäí Ýëñòèí àð çàõä á³³äã áàçðò îäàä, òåìñí³ ¢í øèíšë³ä, ³ìòíë³ ê¢¢íäâèäí.
Ìàäíèã íààðàí èðõä áàçðò äàëà ê¢í óãà áèë³. Óðäíü àìðëºíà ´äðì¢äò ³ìòí ÷èê³í õàðºóëàä, ºàð 䢢ðœ äîðâàòà éîâõèã ¢çãääã áèë³, õóëä-㢢ëã³í øóóãàòàºàð äàâäã á³³ñìí. Áàçðò îëí šèëä³í òåìñ õóëäšàõ ꢢêä ê¢¢í³ êåëñ³ð, ñ¢ë öàãò ³ìòí³ îëç-îðó óíñíü ìåäãäí³. ²ìòí îäà ö´´êí-ö´´êí³ð êåðãò³ òåìñ, çåð-çåìø õóëäš àâäã áîëâ.
- Íèäí ýí öàãëà àäàì÷ 8-10 àðñëœãàð õóëäãääã á³³ñí áîëõëà, ýí šèë 20-25 àðñëœ òîãòàíà. ßðøãàð àâõëà, 15 àðñëœãàð ´ãí³â. Áàçðò õóëäãäšàõ àäàì÷ ßøêóëèí ðàéîíà Ãàøóíñêèé, Õàð Òîëºà ñåë³äèí êðåñòüÿíñê-ôåðìåðñê ýäë-àõóñò óðºàãäñìí. Ýí çóíàð òåìñ óðºàäã ôåðìåðì¢ä ºàðóä óíâ. Êåñãíü òåìñ ò³ðõèí, ìèíåðàëüí ÿñâð õóëäš àâõèí ò´ë³ êðåäèò àâñìí. ijê³ä ýí šèë öàðöàõà èê õàðøëòàí ê¢ðã³ä, ò³ðñí òåìñèã ¢ð³â. Ýí çóí öàðöàõà òåìñ ¢ð³â, òåã³ä ºàðóäûí ýðãíäê ºàçðèã ýä-áîä êåõèí ò´ë³ ñàìîëåò îëçëõ êåðãò³ áîëâ. Òåð ìåò çóíûí êåìä ºàœ õàëóí áîëàä êåñãíü ñ³í óðºö àâ÷ ÷àäñí óãà. Òåð ò´ë³ä ýäí ìàäíä òåìñèã ¢íò³º³ð õóëäíà, áèäí äååð³ñíü áàñ íåìí³âèäí. Ýí šèë óëàí ëóóâœ, áóðø áàñ ìóóºàð óðºâ. Ýí ´äðì¢äò õàâñò àâ÷ èðâ. ¡âëä äàâñëàä áåëääã õàâñòíà íåã êèèëíü 25 àðñëœ ê¢ðí³, - ãèš ê¢¢êä ê¢í õóâàëöâ.
Ìàäíèã ꢢíäš³õë³ àäàì÷èí ¢í³ð ñîíüìñàä íåã ìåä³ò ´´ðäš èðâ. Îëüãà Èâàíîâíà à÷òàºàí áàçðò èð³ä, ¢âëä³í èäõ òåìñ õóëäš àâõàð èðñ³í êåëâ. Ýýš íàìð áîëºí àäàì÷ ýä-áîä êåš, àäæèê, òîìàò êåí³, á¢êëäíü ÷èãí øèëä äàâñëíà. Àðâí êèèë àäàì÷ õóëäš àâàä, äååð³ñíü áóðø, øàð ëóóâœ, 쳜ãðñ, ñåðìñã àâõ êåðãò³ ãèâ. Ýí šèë áîëºí îêòÿáðü ñàðèí äóíä õàâñò áàñ äàâñëíà. Ìåä³òèí òåìäãëñ³ð, õàâñòí ¢âëä éèð òóñòà, ýí îëí ç¢ñí ãåì³ñ ñàãëóëíà, ýð¢ë-ìåíäèã áàòðóëíà.
Áèäí áàçð ýðã³ä, áîäíöã êåä¢ ê¢ðäãèã ìåäõ³ð éîâàä õ³ë³ââèäí. Êåëõä, áîäíöã áàçðò äàëà. Àñòðàõàíñê îáëàñò³ñ, Ëèïåöê³ñ, Âîðîíåæàñ, Òàìáîâàñ ÷èãí àâ÷ èðñí áîäíöã á³³í³. Ýéâîç Òèìóðîâ äîëàí šèëä³í ìàíà áàçðò áîäíöã õóëäšàíà. Ýí áèéíü êåñã ºàçð ýðã³ä, ñ³í ÷èíðò³ áîäíöã ø¢¢š àâíà. Òàìáîâàñ àâ÷ èðñí áîäíöã óëàí, äàðóíü áîëíà, àìòíü ÷èãí ñ³í, øàðõ óãà, óäàí õàäºëš áîëõìí ãèš ýí áóóëüâ. Ýí áîäíöãèã ìèøã³ðíü àâõëà íåã êèèëíü 15 àðñëœ áîëíà, íåã ïàêåòàð àâõëà 20 àðñëœ òîãòàíà. Ëèïåöêàñ àâ÷ èðñí áîäíöã 18 àðñëœ, Àñòðàõàíñê îáëàñòèí Õàðàáàëè ñåë³í³ñ àâ÷ èðñí áîäíöã - 20 àðñëœ áîëíà. ßøêóëèí ðàéîíä óðºñí 쳜ãðñí 12-13 àðñëœ ê¢ðí³, íåã ñåòê 35 êèèë òàòíà. Òåã³ä ¢âëä õîéð-ºóðâí ñåòê 쳜ãðñ àâõëà, ê¢ñäóíäóð ì蜺í àðñëœ êåðãò³ áîëíà.
Ýëñòèí áàçðò òåìñí áîëí çåð-çåìø äàëà, ¢ííü ÷èãí ³äë áèø. Äàëàºàð àâõëà, õóëäà÷íð íåâ÷êí êèìä³ð õóëäíà. Íèäí³ê ¢íë³ ä¢œö¢ëõë³, çåð-çåìø áîëí òåìñí ¢íò³ðâ. Áîëâ òåð áèéíü ýí¢í³ ¢í èê áèø ãèš ñàíãäíà.
Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ
È.Ìóçðàåâàí öîêñí çóðã

¥öêëä¢ð Õàëüìã Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí ïðåçèäèóìèí äàðàíè ñ¢¢ð áîëâ. Òåð¢íä ²ð³ñ³í Ïðåçèäåíòèí ç³ðëã³ñ èøò³ êåëí-óëñèí ò´ñâñ áîëí ïðîãðàììñ á³³äë-šèðºëä òîõðàëºíà, òàœº÷èí áîëí á³³ðí ÷èíðò³ îáúåêòñèã ýäëâðò îðóëëºíà áîëí "Êàëìêàñïâîä" ãèäã ó÷ðåæäåíèã ôåäåðàëüí ç´´ð³ñ òàœº÷èí ìåäëä îðóëëºíà òóñê ò´ðì¢ä õ³ë³ãäâ. Ñ¢¢ðèã Õàëüìã Òàœº÷èí ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ Èãîðü Çîòîâ ºàðäš äàâóëâ.
Ò¢ð¢í ò´ð³ð òàœº÷èí òîñõëòûí, ê´ëãí-ê¢÷í³ áîëí õààëºèí ýäë-àõóí ìèíèñòð Êèðèëë Áîòîâ, ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòð Þðèé Êèêåíîâ áîëí ôèíàíñèí ìèíèñòð Î÷èð Øóðãó÷ååâ 糜ãëëº êåâ. Òèèã³ä, "²³ìøã óãà áîëí ñ³í ÷èíðò³ õààëºñ" ãèäã êåëí-óëñèí ò´ñâ èðõ šèë³ñ àâí 2024 šèë ê¢ðòë á³³äë-šèðºëä òîõðàãäõìí. Ýí ò´ñâ³ð ðåãèîíàëüí ÷èíðò³ õààëºñèã íîðìàòèâí íåêâðë³ èðëö¢ëš ÿñëºíà, õààëºä çåòêðò³ éîâäëìóä ó÷ðäãèã áàºðóëëºíà ò´ðì¢ä õàºëãäõìí. Îäà òàœº÷èí õààëºèí ñåòü 4631,93 êèëîìåòð òîãòàíà, òåð¢í³ñíü 626,7 êèëîìåòð ôåäåðàëüí, 1215,53 êèëîìåòð ðåãèîíàëüí áîëí 2789,7 êèëîìåòð á³³ðí ÷èíð 碢í³. Õàëüìã Òàœº÷èí Òîëºà÷èí äààëºâðàð 2017 šèë³ñ àâí òàœº÷èí õààëºèí ñàœãàñ Ýëñò áàëºñíà õààëºñ ÿñëºíä ì´œãí èê³ð éèëºãääã áîëâ, ýí šèë áîëõëà ðàéîäûí ìóíèöèïàëüí á¢ðä³öñò á³³ðí õààëºñ òîñõëºíä áîëí ÿñâðò ì´œãí áàñ éèëºãäâ. Á³³ðí áþäæåòì¢äò ýí šèë õààëºñ ÿñëºíä 375,7 ñàé àðñëœ éèëºãäâ ãèš Ê.Áîòîâ òåìäãëâ. Òîñõëòûí ìèíèñòåðñòâ Õàëüìã Òàœº÷èí õààëºñ ÿñëºíà ò´ñâ áåëäâ, îäàõí òåð¢ã ÐÔ-í ê´ëãí-ê¢÷í³ ìèíèñòåðñòâèí õààëºèí ôåäåðàëüí àãåíòñòâä õàðñâ. Õàëüìã Òàœº÷ä á³³äã ðåãèîíàëüí ÷èíðò³ õààëºñèí 88,3 ïðîöåíòíü íîðìàòèâí íåêâðë³ èðëöš³õø, òåã³ä 2019 šèëä 100 êèëîìåòð õààëº ÿñõ êåðãò³ áîëšàíà.
Ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà õàëõàð ìàíà òàœº÷ 6 êåëí-óëñèí ò´ñâä îðëöõäàí áåëí á³³í³ ãèš ìèíèñòð Þ.Êèêåíîâ êåëâ. Ýí šèë 6 ìîäóëüí ÔÀÏ ìàíà òàœº÷ä éèëºãäš³í³, ýí êåðãò 10 ñàé àðñëœ éèëºãäâ. Õàìãèí ò¢ð¢íä Îêòÿáðüñê, ßøêóëèí, ßøàëòàí, Ê´ò÷íð³, Ãîðîäîâèêîâñê ðàéîäò ýäí óãëš ò³âãäõìí. Ýí ÐÌÎ-ñèí òîëºà÷íðëà áîîöàí áàòëãäñí á³³í³. Òåð ìåò ýí šèë áຠñåë³ä³ð éîâäã ìîáèëüí ÔÀÏ áàñ ìàíà òàœº÷ä éèëºãäš³í³. 2019 šèëä ä³ê³ä 5 ÔÀÏ òàœº÷èí ñåë³äò óãëš ò³âãäõ ç´âò³. 2024 šèë ê¢ðòë 52 ÔÀÏ-ä ðåêîíñòðóêöèí ê´äëìø äàâóëãäš, ñ³í òààë òîãòàãäõìí ãèš çóðàëãäšàíà. Òåð ìåò òàœº÷ä ã¢ëãí ãåì³ñ õ´ðëºí³ Öóòõëœ ñåêëºí³ ò´ð áàñ õàºëãäšàíà ãèš ìèíèñòð 糜ãëâ.
Öóã ýí ò´ñâñ á³³äë-šèðºëä òîõðàõèí ò´ë³ ðåãèîíàëüí áþäæåò³ñ ì´œãí áàñ éèëºãäõ ç´âò³, òåã³ä íîÿáðü ñàðèí 1 ê¢ðòë òàœº÷èí ôèíàíñèí ìèíèñòåðñòâ òàœº÷èí áþäæåòèí ò´ñâä òåð¢ã áàòëš îðóëõìí ãèš Î.Øóðãó÷ååâ çààâ.
Äàðóíü òàœº÷èí ðàéîäàð òîñõãäšàõ ñîöèàëüí îáúåêòñèí áåëäâðèí òóñêàð ìèíèñòðì¢ä òîîöàºàí ´ãâ. Òèèã³ä, ñîéëûí ãåðì¢äò áàòëãäñí äèã-äàðàºàð ÿñâðèí ê´äëìø ê¢ö³ãäš³í³. ÁຠĴðâä ñåë³íä îêòÿáðü ñàðä, Òðîèöê ñåë³íä íîÿáðü ñàðä áîëí ¡ñòèí ðàéîíà ¡ñò ñåë³íä äåêàáðü ñàðä ñîéëûí Ãåðì¢ä áàéðèí á³³äëä ñåêãäõìí ãèš òàœº÷èí ñîéëûí ìèíèñòð Õ.Ýëüáèêîâ 糜ãëâ. Òàœº÷èí ñåë³í³ ýäë-àõóí ìèíèñòð Á.Áîëàåâèí êåëñ³ð, ìèíèñòåðñòâèí õàëõàð ê¢ö³ãäš³õ ïðîãðàììñàð ßøêóëèí ðàéîíà Õóëõò ñåë³íä ãàç îðóëãäâ, óäë óãà Ìîëîäåæíûé ñåë³í³ ³ìòí³ ãåðì¢äò ãàç îðóëãäõ, Åðìåëè ñåë³íä áîëõëà òîñõëòûí ê´äëìø ê¢ö³ãäš³í³. Òàœº÷èí ñîöèàëüí äåëãðëòèí ìèíèñòð Ì.Îëüçÿòèåâàí 糜ãëñ³ð, Ñàðïàí ðàéîíà ªîîšóð ñåë³íä á³³ðøëäã ãåð-èíòåðíàòä òîñõãäšàõ øèí êîðïóñ ýí šèëèí ÷èëã÷ ê¢ðòë ýäëâðò îðóëãäõìí. Òàœº÷èí ñóðºóëü-ýðäìèí áîëí íîìèí ìèíèñòð Í.Ìàíöàåâ Ãîðîäîâèêîâñê áàëºñíä òîñõãäšàõ êàäåòñê êîðïóñèí òóñêàð òîîöàºàí ´ã³ä, 2019-2020 šèëì¢äò Òðîèöê ñåë³íä øèí øêîë òîñõãäõìí ãèâ. Òàœº÷ä áè÷êä¢äèí ÿñëüìóä áîëí ñàäìóä, ñåë³í ºàçðò øèí øêîë òîñõëºíà ò´ð áàñ õàºëãäšàíà ãèš äààâðòà ºàðäà÷ êåëâ.
Ñ¢¢ðèí ÷èëã÷³ð "Êàëìêàñïâîä" ãèäã ïðåäïðèÿòèã ôåäåðàëüí ç´´ð³ñ òàœº÷ä îðóëëºíà ò´ð³ð ꢢíäâð áîëâ. Òàœº÷èí éèðòìš õàðëºíà ìèíèñòð Á.Ñàïðîíîâ áîëí òàœº÷èí ºàçðèí áîëí ´ëã-ýäèí õ³ðëö³í³ ìèíèñòð Á.Ëèäæèåâ ýí ò´ð³ð óõàí-òîîëâðàðí õóâàëöš, òàœº÷èí ìåäëä ýí ó÷ðåæäåíèã îðóëëºí íåìð ì´œã íåêõ ãèâ.
Ñ¢¢ðò õ³ë³ãäñí ò´ðì¢ä³ð ïðàâèòåëüñòâèí Àõëà÷ È.Çîòîâ ìèíèñòðì¢äò äààëºâð ´ãâ.

Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ