Одахн хальмг кел көгҗүлхд туслдг «Хальмг келн» гидг олна саңгин һардач, көгҗмин зокалч (композитор), «Зултрһн» гидг олн-әмтнә ансамблин һардач Ууҗан Нохашкин Бадм (Уджаев Борис Николаевич) мана редакцд гиич болад залрҗ ирсн бәәнә.

Байр-нәр дундас Цаһана байр гиснь хамгин ик чинртә юмн. Кезәнә мана өвкнр Цаһаһан бүкл сардан темдглдг бәәҗ. Хальмг-өөрд сарин литәр һол өдрмүднь гиҗ цаһана 1 шинәс авн арвн тавн (Мәәдр өдр) күртл тоолгдна. Энүг шин цаһан гиҗ келдг, арвн тавнас сарин чилгч күртл хуучн цаһан гиҗ келдг бәәҗ. Тиигхлә Цаһан сарин байриг юңгад «Цаһан сар» гиҗ нерлдг болсмб гисн сурвр һарч ирнә. Ода деерән терүнә тускар номтнрин ухан-тоолвр әдл биш, зәрмснь цаһан сариг урднь намрин сармудт темдглдг бәәҗ, зәрмснь хаврар кедг бәәҗ, – гиҗ негн деерән ода чигн һарад уга. Цаһан сарин байр йисн зүүл утх-чинр зүүнә гиҗ Моңһлын номт Һаң-Тогтх бичнә. «Цаһан сар» – шин җилин байр, теңгр сәкүснд нерәдсн мөргүлин байр, ульрлын сәәхн хаврин байр, малчнрин байр, насна байр, хәәр-энрлин байр, төрл-садна залһлдан бат оршхин байр, нәр-наадн, байр-байсхлңгин байр, ясл чимг номин байр, гиҗ иим тәәлвр кесн болдг.

Цаhан Сар – хавр ирснǝ байр. Цаhан Сарин байрт хальмг улс ик дурта. Эн ɵдриг цуhар күлǝҗ байртаhар тосна. Юңгад гихлǝ ǝмтǝ-киитǝ хамгнь зуд-үвлǝс hарад, дулан, ээвртǝ хаврур ǝмд-менд орҗахан-җирhлиннь байрта кем гиҗ темдглнǝ. Эн җил Цаhан Сарин сǝн ɵдриг бидн лу сарин арвн хойрт темдглҗǝнǝвидн. Цаhан бүкл сардан болна, тегǝд чигн тер Цаhан Сар гиҗ нерǝдгднǝ. Цаhана ɵмн ɵдр гер болhнд күңшү үнр hарhад, боорцг шарна. Боорцг олн зүсн болчкад, эврǝ йорта, утхта, олн зүсн янзта: целвг, җола, кит, хуцин толhа, мошкмр, тоhш, хорха боорцг, нань чигн. Сǝн ɵдрин ɵмнǝснь мах, тос, hуйр, балта, кампадь белдǝд авчкдг бǝǝсмн. Сиврт түрүhǝр йовсн бийнь хальмгуд Зул, Цаhаhан кеҗ, ɵвкнрин сǝǝхн авъясиг хадhлҗ йовла. Цаhан Сар кезǝ чигн күлǝгддг билǝ. Кезǝңк авъясиг, Цаhан Сарин байриг урднь кɵгшд яhҗ кеҗ йовсиг баhчудт медүлхин тɵлǝ би медǝтнрлǝ харhад күүндүв. Дорас ɵсҗ йовх мана баhчуд йоста кевǝр бурхн-шаҗндан иткǝд, шүтǝд бǝǝхлǝ, ɵвкнриннь авъясмудыг тодлҗ авх гиҗ санҗанав. Келн-ǝмтнǝ сǝн ɵдр сǝн авъяст тохрҗ, олна седкл негдүлҗ, сǝн-сǝǝхн бǝǝдл-җирhл делгрүллhнд нилчǝн күргхнь лавта.

Цаһан сарин байр гисн цуг моңһл келтә улс дотр онц орм эзлнә. «Цаһан» – гисн кишгтә, эв, сәәхн үг… Хальмг улст кезәнәс нааран юн чигн сән-сәәхн юмн «цаһан» зүснлә ханьцҗ – кир уга, цевр гисн медәтә чинрәр бәрг кеҗ: «цаһан саната күн», «өлзәтә, цаһан хаалһта болтха», – гиҗ кү магтдг, күүнә өмссн хувц йөрәдг һарһсн үрндән «Цаһан» гидг нер өгдг бәәнә. Тегәд ахрар келхлә, «цаһан» гисн үгин учр-утхнь маш сәәхн. Ямр учрар иим үгиг кезәнәс нааран өдгә күртл мана улан залата улс келдгви?

Цаєан – хальмг улсин байрин ґдр. Учр-утхнь ямарамб гихлі, кезін-кезініс нааран орчлњгин йосар эврі зањ-авъясар ґґрд хальмг улс хаврин эклц угтљ кедг байриг Цаєан гиљ нерідсн болдг. Ўвлин киитніс, шуурєн-боранас гер-бўлтієін, дґрвн зўсн малтаєан менд-амулњ єарсндан байрлдг біісмн. Тґрскнч седклті, авъяс-зањшалмудан медљ тодлљ авх саната, хальмг келін дасхар, делгрўлхір бііх баєчуд дегтріс, газетіс, ээљ-аавасн болну энўг дасљ авх зґвті. Ґдгі цагт хальмг улсин уул авъясмуд, сойл хадєлдг улс мана аавнр-ээљнр болљана.

Эн љил лу сарин 12-т Цаєан Сарин байр темдглгдљіні. Хальмг Тањєчин Толєач Хаска Батун зірлгір келн-улсин байр амрлєна ґдр гиљ зарлгдв. Бурхндан зулан ґргљ, зандн ціієір болн боорцгар деељ бірљ, олн-імтн келн-улсин байран тосљана. Эн ґдр Хальмгин Төв хурлд болн райод-селідір цуг хурлмудт байрин ик мґргўлмўд болљана.

Лу сар эн җил нарта дулан өдрмүдәр экләд, әмтиг байрлулсн йовдл сойлын көдләчнрин үүлдврт урмд өгв. Келн-улсин оркестр дарани нег төсвиг эклҗәнә. Цаһан Сарин байрин сергмҗиг цааранднь өргҗ делгрүлхәр «Хаврин дун» гидг марһа зарлҗана. Келн-улсин делгрлтин төрәр үүлддг федеральн агентствин болн таңһчин сойлын министерствин дөңгәр кегдҗәх дууна марһан лу сарин 13-с авн зарлгдҗана.

Одахн Моңһл Улсин статистикин (комитет) һазрин тоолсар, “2021-ч җилин эклцәр Моңһл Улст 100 нас наслсн 164 медәт бәәнә. Эн 164 күүнәс 145 күүкд улс. Ик зунь орн-нутгин хотл балһсн, Улан-Баатрт, биш, бичкн сомонд (селән) болн әәмгүдт әмдрҗәнә. Моңһл Улст Улан-Баатрин эргндк бишңкнь һазр цевр болсн деерән маш үзмҗтә болдмн. Цевр аһарта, туңглг уста, өндр уулта һазр олн бәәнә. Нутгин зүн, барун болн ар үзгт ө-шуһу модта чигн һазр бәәнә. “Мал асрсн – амн тоста” гишң әәмгүдәр бәәх улс эврә малта, нурһлҗдан мах-үс һарлта хот эдлҗәнә. Тегәд цуг эн тоот күн болһна эрүл-мендин төлә сән таал тогтадг болхнь маһд уга.
2019-ч җилд 100 нас наслсн 116 медәт билә. Ут нас наслсн әмтиг Цаһан Сарин байр угтад тоолсмн.

ҖИРҺЛИН Кермн

Бурятин нертә режиссер Солбон Лыгденов «Булаг-2. К новой жизни» гидг фильм цокҗ авв. Цаһан сарин өмн эн фильм Бурятин цуг кинозалмудт үзүлгдхмн.

КВН-д орлцдг Бурятин билгтә баһчуд президентск грант шүүҗ авв. Эдн «Мусор в голове» гидг программ белдәд, олна оньгт терүгән үзүлв.
Социальн чинртә төсв болҗана гиҗ эднә программиг жюри үнлв. Ут тоодан президентск грантын шүүврт 10 миңһн программ орулгдсмн. Теднәс 2 миңһн төсв шүүҗ авгдв. Тер төсвсиг күцәлһнд федеральн бюджетәс 4,2 миллиард арслң йилһгдҗәнә. Бурятин КВН-щикүдин программ тер грантыг шүүҗ авв.
КВН-а җисәнә эк татач болн олна үүлдәч Чингис Болотов, зүүцүләч Юлия Воронина, зурач Табату Мердыгеев, редактор Елена Федосеева болн менеджер Иван Логинов күцәмҗтә эн төсвиг белдсмн. Эргндк орчлңгиг харлһнд нерәдсн ниигмлгин (социальный) ик чинртә эн төсв Хол Дорд үзгт болдг кесг фестивальд болн марһанд орлцҗ, нүр орм эзлсмн. Тер тоод олна керг-үүлин чинртә мөрәг – «Хол Дорд үзгин Одн -2019» гидг мөрә шүүҗ авсмн.
«Президентск грант маднд сансн тоотан күцәхд ик дөң болхмн. Байкалын эргндкиг бузрдалго, энд ирҗ амрхларн бийән ик даавртаһар, цевр-цеерәр бәрдг зуульчнриг сурһмҗлхд туслх», – гиҗ төсвиг белдсн баһчуд тоолҗана.